επιτ. Προέδρο Αρείου Πάγου,
Πρώην Πρωθυπουργό.
Η Ελληνική Κυβέρνηση, για την προστασία της δημόσιας υγείας, λόγω της πανδημίας του κορωνοϊού, προχώρησε έγκαιρα στη λήψη έκτακτων μέτρων, αναστέλλοντας πολλά θεμελιώδη δικαιώματα, κατ’ εφαρμογή του «Δικαίου της ανάγκης». Η συντριπτική πλειοψηφία των πολιτών συμμορφώθηκε με τα μέτρα, έστω και εάν ορισμένοι εξέφρασαν επιφυλάξεις ως προς τη συνταγματικότητα και ως προς τον τρόπο εφαρμογής μερικών εξ αυτών.
Στο σημερινό χρονικό σημείο, όπου, μετά και τη σταθερή πτωτική τάση των κρουσμάτων του κορωνοϊού, κρίθηκε ότι εκτός από την αποτροπή της εξάπλωσης του κορωνοϊού, πρέπει να αποτραπεί και η κατάρρευση της οικονομίας και αρχίζει η σταδιακή χαλάρωση των μέτρων, θα πρέπει να εκφρασθούν ορισμένοι προβληματισμοί, ως προς την αναγκαιότητα και την αναλογικότητα μερικών από τα επιβληθέντα μέτρα και ως προς τις διακρίσεις, κατά την εφαρμογή τους και επίσης να εκφρασθούν κάποιες σκέψεις, σχετικά με την περίπτωση της τυχόν επανόδου του κορωνοϊού στο εγγύς μέλλον.
Σύμφωνα με το Σύνταγμα, με την ΕΣΔΑ και με τον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τα έκτακτα μέτρα, με τα οποία αναστέλλεται η ισχύς θεμελιωδών δικαιωμάτων όπως η ελευθερία της κίνησης, της συνάθροισης, της θρησκευτικής λατρείας, πρέπει να είναι αναγκαία και πρόσφορα, δηλαδή να μην υπερβαίνουν το αναγκαίο μέτρο που απαιτείται για την αποτροπή του κινδύνου και ο κίνδυνος να μην μπορεί να αποτραπεί με άλλο, ηπιώτερο μέτρο, να είναι χωρίς διακρίσεις, να τηρείται πάντοτε η αρχή της αναλογικής και να είναι προσωρινής και περιορισμένης ισχύος. Το Ανώτατο Δικαστήριο της Βοσνίας, κατόπιν σχετικής προσφυγής, έκρινε άκυρο, ως ενέχον διακρίσεις, λόγω ηλικίας, το μέτρο της απαγόρευσης κυκλοφορίας των ατόμων ηλικίας άνω των 65 ετών.
Έντονες αντιδράσεις εκφράζονται για την επαρκή προστασία των θέσεων εργασίας και των εργασιακών δικαιωμάτων καθώς και για την μην μη επαρκή διασφάλιση της εξακολούθησης λειτουργίας κυρίως των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, οι οποίες πλήττονται ιδιαίτερα, από την έλλειψη ρευστότητας στην αγορά, εξ αιτίας της επιβολής του μέτρου παύσεως της λειτουργίας των καταστημάτων. Το κράτος οφείλει να τους ενισχύει με κρατικές επιχορηγήσεις, ώστε να αποφευχθεί η κατάρρευση της οικονομίας, η οποία, διαφορετικά θεωρείται από τους περισσότερους ως βεβαία.
Επίσης πολλές αντιδράσεις και επικρίσεις δέχεται το μέτρο της ολοκληρωτικής απαγόρευσης της παρουσίας των πιστών, στη θεία λειτουργία. Τίθεται, ευλόγως, το ερώτημα γιατί ήταν αναγκαίο το μέτρο αυτό, για την αποτροπή της μετάδοσης του κορωνοϊού και δεν ήταν αρκετό το ηπιότερο μέτρο της παρουσίας των πιστών, με αυστηρή τήρηση όλων των ενδεδειγμένων μέτρων, δηλαδή περιορισμένος αριθμός προσώπων, σε απόσταση μεταξύ τους, ανάλογα με την επιφάνεια των τετρ. μέτρων κάθε ιερού ναού, ώστε να αποτρέπεται ο συνωστισμός ή έστω στον προαύλιο χώρο, δεδομένης μάλιστα της καλοκαιρίας που επικρατούσε και κατά το μήνα Απρίλιο, με χρήση μάσκας, αντισηπτικών κ.λ.π. Τα μέτρα αυτά προφανώς θα τηρούνται μετά τις 17 Μαΐου, γιατί λοιπόν, δεν θα μπορούσε να έχει εξασφαλισθεί ώστε να εφαρμόζονται, κατά τον ίδιο τρόπο και κατά τον μήνα Απρίλιο και μάλιστα κατά την Μεγάλη Εβδομάδα, δεδομένου μάλιστα ότι από την έναρξη της λήξεως των περιοριστικών μέτρων, στα μέσα Μαρτίου, μέχρι τη Μεγάλη Εβδομάδα (στα μέσα Απριλίου) μεσολάβησε χρονικό διάστημα ικανό για την πλήρη προετοιμασία της ενημέρωσης των πιστών και της πρακτικής εφαρμογής του τρόπου αυτού συμμετοχής τους στη θεία λατρεία;
Γιατί υπήρξε τόση έλλειψη εμπιστοσύνης προς τους εκπροσώπους της Εκκλησίας και προς τους πιστούς, ενώ ειδικώς οι κατηγορίες αυτές των πολιτών, όπως και οι περισσότεροι πολίτες ασφαλώς, διαθέτουν και συνείδηση και ενδιαφέρον για να προστατεύσουν την υγεία των συνανθρώπων τους και του εαυτού τους. Το επιχείρημα ότι και σε άλλες χώρες εφαρμόσθηκαν τα ίδια αυτά μέτρα, δεν πείθει, αφού ως γνωστό, πολλές άλλες χώρες των Βαλκανίων και της Ανατολικής Ευρώπης, που εφάρμοσαν ηπιότερα μέτρα, έχουν μικρό αριθμό θανάτων (μικρότερο της Ελλάδας) σε σχέση με τον πληθυσμό τους. (στοιχεία για τα οποία ουδεμία αναφορά γίνεται στις σχετικές ενημερώσεις).
Ήταν αναγκαίο και αναλογικό για την αποτροπή της εξάπλωσης του κορωνοϊού ή αντίθετα ήταν υπερβολικό και μη αναγκαίο το μέτρο της απαγόρευσης της κωδωνοκρουσίας και των μεγαφώνων στις εκκλησίες ή της απαγόρευσης της λιτάνευσης του επιταφίου ή της εικόνας, μόνο από τους ιερείς και τους ιεροψάλτες, ώστε οι πιστοί να παρακολουθούν από τα μπαλκόνια τους και τα παράθυρα των σπιτιών τους;
Και επιπλέον τίθεται το ερώτημα εάν τα μέτρα αυτά εφαρμόσθηκαν κατά διακριτική μεταχείριση, δεδομένου ότι, κατά παράβαση των μέτρων αυτών επετράπη και η μετακινούμενη συναυλία της δημοφιλούς καλλιτέχνιδος στους δρόμους των Αθηνών, καθώς και η χρήση των μεγαφώνων από τον ιμάμη στα τζαμιά της Θράκης. Πέραν της ακραίας αυστηρότητας της άσκησης ποινικής δίωξης ενώπιον εκπροσώπων της Ορθοδόξου Εκκλησίας.
Αποφασίσθηκε να επαναλειτουργήσουν κατά προτεραιότητα από 4-5-2020, τα κομμωτήρια και κέντρα αισθητικής δείχνοντας (ορθώς) μεγάλη κατανόηση για την ανάγκη πολλών πολιτών προς περιποίηση του σώματος, πλην όμως αγνοώντας την ψυχική και πνευματική ανάγκη χιλιάδων πιστών χριστιανών, ανακοινώθηκε ότι η συμμετοχή στη θεία λατρεία θα επιτραπεί δύο (2) εβδομάδες αργότερα, στις 17/5/2020 και ενώ εν τω μεταξύ σε όλο αυτό το διάστημα οι πολίτες κάθε ηλικίας, συνωστίζονται καθημερινά έξω από τις Τράπεζες ή τα Υποθηκοφυλακεία, τα οποία επίσης επαναλειτούργησαν κατά προτεραιότητα.
Εκείνοι που δεν μπόρεσαν να αποτρέψουν την ομολογουμένως κατά υποδειγματικό τρόπο πραγματοποιηθείσα συγκέντρωση των εργαζομένων την ημέρα της Πρωτομαγιάς, επικαλέσθηκαν το επιχείρημα ότι η «πολιτική» συνάθροιση δεν περιλαμβάνεται στα έκτακτα μέτρα. Δηλαδή, κατά την άποψη αυτή, μόνον η θρησκευτική ειρηνική συνάθροιση των πιστών και δη των Χριστιανών στον προαύλιο χώρο του ιερού ναού και με τήρηση των ενδεδειγμένων μέτρων ευνοεί τη διάδοση του κορωνοϊού και παραγνωρίζεται το ότι τόσο το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) όσο και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων (ΕΔΔΑ) εφαρμόζουν πολύ αυστηρό έλεγχο της αναλογικότητας και της δίκαιης ισορροπίας, στον περιορισμό του δικαιώματος της συνάθροισης (προφανώς, όχι μόνο της «πολιτικής»).
Σε κάθε περίπτωση, ανεξάρτητα εάν κάποιος συμφωνεί η διαφωνεί με τις ανωτέρω αντιρρήσεις και παρατηρήσεις, αυτό που έχει τη μεγαλύτερη σημασία είναι η διαχείριση της κατάστασης από τώρα και στο εξής, τόσο εκ μέρους του Κράτους όσο και εκ μέρους των πολιτών.
Αφού, κατά τη γνώμη των ειδικών, αναμένεται με βεβαιότητα ότι το φθινόπωρο θα υπάρξει δεύτερο κύμα του κορωνοϊού, το Κράτος οφείλει μέχρι τότε να έχει μεριμνήσει ώστε να είναι πλέον απολύτως έτοιμο, για την αντιμετώπισή του, εξασφαλίζοντας εγκαίρως όλα τα απαιτούμενα (μαζικά τεστ, πρόσληψη του αναγκαίου αριθμού ιατρών και νοσηλευτών, κλίνες και εξοπλισμός στις ΜΕΘ και γενικότερα αναβάθμιση του Εθνικού Συστήματος Υγείας) Και επιπλέον να έχει μεριμνήσει για την καλλιέργεια της υπευθυνότητας των πολιτών και για την συνεχή ενημέρωση μέχρι τότε όλου του πληθυσμού, ως προς τον τρόπο προφύλαξής του (μέτρα ατομικής υγιεινής, αποφυγή συνωστισμού κλπ) και όχι να ασκούνται ποινικές διώξεις ούτε να επιβάλλονται πρόστιμα.
Με δεδομένο ότι θεωρείται βεβαία η επάνοδος του κορωνοϊού, μετά από μερικούς μήνες, δεν θα υπάρχουν πλέον ούτε οι δικαιολογίες ούτε οι προϋποθέσεις του απρόβλεπτου και του έκτακτου, ώστε να ανασταλούν θεμελιώδη δικαιώματα.
Και πέραν όλων αυτών, οι πολίτες πρέπει να επαγρυπνούμε, ώστε η επανάκαμψη του κορωνοϊού να μην αποτελέσει το πρόσχημα για την καταπάτηση των ατομικών, κοινωνικών και εργασιακών δικαιωμάτων και να μην χρησιμοποιηθεί ως «εργαλείο» για τη φίμωση της αντίθετης άποψης και τις διώξεις των διαφωνούντων. Θα πρέπει να μην επιτρέψουμε στους εαυτούς μας τον «εθισμό» στην παραβίαση ων θεμελιωδών δικαιωμάτων.
«Προσδίδοντας στην Κυβέρνηση απεριόριστες εξουσίες, ο πιο αυθαίρετος κανόνας μπορεί να καταστεί νόμιμος και έτσι μία δημοκρατία μπορεί να καταστήσει ανεκτό τον πιο απόλυτο δεσποτισμό» Friedrich August von Hayek, Ο δρόμος προς την δουλοπαροικία.
Η Ελληνική Κυβέρνηση, για την προστασία της δημόσιας υγείας, λόγω της πανδημίας του κορωνοϊού, προχώρησε έγκαιρα στη λήψη έκτακτων μέτρων, αναστέλλοντας πολλά θεμελιώδη δικαιώματα, κατ’ εφαρμογή του «Δικαίου της ανάγκης». Η συντριπτική πλειοψηφία των πολιτών συμμορφώθηκε με τα μέτρα, έστω και εάν ορισμένοι εξέφρασαν επιφυλάξεις ως προς τη συνταγματικότητα και ως προς τον τρόπο εφαρμογής μερικών εξ αυτών.
Στο σημερινό χρονικό σημείο, όπου, μετά και τη σταθερή πτωτική τάση των κρουσμάτων του κορωνοϊού, κρίθηκε ότι εκτός από την αποτροπή της εξάπλωσης του κορωνοϊού, πρέπει να αποτραπεί και η κατάρρευση της οικονομίας και αρχίζει η σταδιακή χαλάρωση των μέτρων, θα πρέπει να εκφρασθούν ορισμένοι προβληματισμοί, ως προς την αναγκαιότητα και την αναλογικότητα μερικών από τα επιβληθέντα μέτρα και ως προς τις διακρίσεις, κατά την εφαρμογή τους και επίσης να εκφρασθούν κάποιες σκέψεις, σχετικά με την περίπτωση της τυχόν επανόδου του κορωνοϊού στο εγγύς μέλλον.
Σύμφωνα με το Σύνταγμα, με την ΕΣΔΑ και με τον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τα έκτακτα μέτρα, με τα οποία αναστέλλεται η ισχύς θεμελιωδών δικαιωμάτων όπως η ελευθερία της κίνησης, της συνάθροισης, της θρησκευτικής λατρείας, πρέπει να είναι αναγκαία και πρόσφορα, δηλαδή να μην υπερβαίνουν το αναγκαίο μέτρο που απαιτείται για την αποτροπή του κινδύνου και ο κίνδυνος να μην μπορεί να αποτραπεί με άλλο, ηπιώτερο μέτρο, να είναι χωρίς διακρίσεις, να τηρείται πάντοτε η αρχή της αναλογικής και να είναι προσωρινής και περιορισμένης ισχύος. Το Ανώτατο Δικαστήριο της Βοσνίας, κατόπιν σχετικής προσφυγής, έκρινε άκυρο, ως ενέχον διακρίσεις, λόγω ηλικίας, το μέτρο της απαγόρευσης κυκλοφορίας των ατόμων ηλικίας άνω των 65 ετών.
Έντονες αντιδράσεις εκφράζονται για την επαρκή προστασία των θέσεων εργασίας και των εργασιακών δικαιωμάτων καθώς και για την μην μη επαρκή διασφάλιση της εξακολούθησης λειτουργίας κυρίως των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, οι οποίες πλήττονται ιδιαίτερα, από την έλλειψη ρευστότητας στην αγορά, εξ αιτίας της επιβολής του μέτρου παύσεως της λειτουργίας των καταστημάτων. Το κράτος οφείλει να τους ενισχύει με κρατικές επιχορηγήσεις, ώστε να αποφευχθεί η κατάρρευση της οικονομίας, η οποία, διαφορετικά θεωρείται από τους περισσότερους ως βεβαία.
Επίσης πολλές αντιδράσεις και επικρίσεις δέχεται το μέτρο της ολοκληρωτικής απαγόρευσης της παρουσίας των πιστών, στη θεία λειτουργία. Τίθεται, ευλόγως, το ερώτημα γιατί ήταν αναγκαίο το μέτρο αυτό, για την αποτροπή της μετάδοσης του κορωνοϊού και δεν ήταν αρκετό το ηπιότερο μέτρο της παρουσίας των πιστών, με αυστηρή τήρηση όλων των ενδεδειγμένων μέτρων, δηλαδή περιορισμένος αριθμός προσώπων, σε απόσταση μεταξύ τους, ανάλογα με την επιφάνεια των τετρ. μέτρων κάθε ιερού ναού, ώστε να αποτρέπεται ο συνωστισμός ή έστω στον προαύλιο χώρο, δεδομένης μάλιστα της καλοκαιρίας που επικρατούσε και κατά το μήνα Απρίλιο, με χρήση μάσκας, αντισηπτικών κ.λ.π. Τα μέτρα αυτά προφανώς θα τηρούνται μετά τις 17 Μαΐου, γιατί λοιπόν, δεν θα μπορούσε να έχει εξασφαλισθεί ώστε να εφαρμόζονται, κατά τον ίδιο τρόπο και κατά τον μήνα Απρίλιο και μάλιστα κατά την Μεγάλη Εβδομάδα, δεδομένου μάλιστα ότι από την έναρξη της λήξεως των περιοριστικών μέτρων, στα μέσα Μαρτίου, μέχρι τη Μεγάλη Εβδομάδα (στα μέσα Απριλίου) μεσολάβησε χρονικό διάστημα ικανό για την πλήρη προετοιμασία της ενημέρωσης των πιστών και της πρακτικής εφαρμογής του τρόπου αυτού συμμετοχής τους στη θεία λατρεία;
Γιατί υπήρξε τόση έλλειψη εμπιστοσύνης προς τους εκπροσώπους της Εκκλησίας και προς τους πιστούς, ενώ ειδικώς οι κατηγορίες αυτές των πολιτών, όπως και οι περισσότεροι πολίτες ασφαλώς, διαθέτουν και συνείδηση και ενδιαφέρον για να προστατεύσουν την υγεία των συνανθρώπων τους και του εαυτού τους. Το επιχείρημα ότι και σε άλλες χώρες εφαρμόσθηκαν τα ίδια αυτά μέτρα, δεν πείθει, αφού ως γνωστό, πολλές άλλες χώρες των Βαλκανίων και της Ανατολικής Ευρώπης, που εφάρμοσαν ηπιότερα μέτρα, έχουν μικρό αριθμό θανάτων (μικρότερο της Ελλάδας) σε σχέση με τον πληθυσμό τους. (στοιχεία για τα οποία ουδεμία αναφορά γίνεται στις σχετικές ενημερώσεις).
Ήταν αναγκαίο και αναλογικό για την αποτροπή της εξάπλωσης του κορωνοϊού ή αντίθετα ήταν υπερβολικό και μη αναγκαίο το μέτρο της απαγόρευσης της κωδωνοκρουσίας και των μεγαφώνων στις εκκλησίες ή της απαγόρευσης της λιτάνευσης του επιταφίου ή της εικόνας, μόνο από τους ιερείς και τους ιεροψάλτες, ώστε οι πιστοί να παρακολουθούν από τα μπαλκόνια τους και τα παράθυρα των σπιτιών τους;
Και επιπλέον τίθεται το ερώτημα εάν τα μέτρα αυτά εφαρμόσθηκαν κατά διακριτική μεταχείριση, δεδομένου ότι, κατά παράβαση των μέτρων αυτών επετράπη και η μετακινούμενη συναυλία της δημοφιλούς καλλιτέχνιδος στους δρόμους των Αθηνών, καθώς και η χρήση των μεγαφώνων από τον ιμάμη στα τζαμιά της Θράκης. Πέραν της ακραίας αυστηρότητας της άσκησης ποινικής δίωξης ενώπιον εκπροσώπων της Ορθοδόξου Εκκλησίας.
Αποφασίσθηκε να επαναλειτουργήσουν κατά προτεραιότητα από 4-5-2020, τα κομμωτήρια και κέντρα αισθητικής δείχνοντας (ορθώς) μεγάλη κατανόηση για την ανάγκη πολλών πολιτών προς περιποίηση του σώματος, πλην όμως αγνοώντας την ψυχική και πνευματική ανάγκη χιλιάδων πιστών χριστιανών, ανακοινώθηκε ότι η συμμετοχή στη θεία λατρεία θα επιτραπεί δύο (2) εβδομάδες αργότερα, στις 17/5/2020 και ενώ εν τω μεταξύ σε όλο αυτό το διάστημα οι πολίτες κάθε ηλικίας, συνωστίζονται καθημερινά έξω από τις Τράπεζες ή τα Υποθηκοφυλακεία, τα οποία επίσης επαναλειτούργησαν κατά προτεραιότητα.
Εκείνοι που δεν μπόρεσαν να αποτρέψουν την ομολογουμένως κατά υποδειγματικό τρόπο πραγματοποιηθείσα συγκέντρωση των εργαζομένων την ημέρα της Πρωτομαγιάς, επικαλέσθηκαν το επιχείρημα ότι η «πολιτική» συνάθροιση δεν περιλαμβάνεται στα έκτακτα μέτρα. Δηλαδή, κατά την άποψη αυτή, μόνον η θρησκευτική ειρηνική συνάθροιση των πιστών και δη των Χριστιανών στον προαύλιο χώρο του ιερού ναού και με τήρηση των ενδεδειγμένων μέτρων ευνοεί τη διάδοση του κορωνοϊού και παραγνωρίζεται το ότι τόσο το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) όσο και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων (ΕΔΔΑ) εφαρμόζουν πολύ αυστηρό έλεγχο της αναλογικότητας και της δίκαιης ισορροπίας, στον περιορισμό του δικαιώματος της συνάθροισης (προφανώς, όχι μόνο της «πολιτικής»).
Σε κάθε περίπτωση, ανεξάρτητα εάν κάποιος συμφωνεί η διαφωνεί με τις ανωτέρω αντιρρήσεις και παρατηρήσεις, αυτό που έχει τη μεγαλύτερη σημασία είναι η διαχείριση της κατάστασης από τώρα και στο εξής, τόσο εκ μέρους του Κράτους όσο και εκ μέρους των πολιτών.
Αφού, κατά τη γνώμη των ειδικών, αναμένεται με βεβαιότητα ότι το φθινόπωρο θα υπάρξει δεύτερο κύμα του κορωνοϊού, το Κράτος οφείλει μέχρι τότε να έχει μεριμνήσει ώστε να είναι πλέον απολύτως έτοιμο, για την αντιμετώπισή του, εξασφαλίζοντας εγκαίρως όλα τα απαιτούμενα (μαζικά τεστ, πρόσληψη του αναγκαίου αριθμού ιατρών και νοσηλευτών, κλίνες και εξοπλισμός στις ΜΕΘ και γενικότερα αναβάθμιση του Εθνικού Συστήματος Υγείας) Και επιπλέον να έχει μεριμνήσει για την καλλιέργεια της υπευθυνότητας των πολιτών και για την συνεχή ενημέρωση μέχρι τότε όλου του πληθυσμού, ως προς τον τρόπο προφύλαξής του (μέτρα ατομικής υγιεινής, αποφυγή συνωστισμού κλπ) και όχι να ασκούνται ποινικές διώξεις ούτε να επιβάλλονται πρόστιμα.
Με δεδομένο ότι θεωρείται βεβαία η επάνοδος του κορωνοϊού, μετά από μερικούς μήνες, δεν θα υπάρχουν πλέον ούτε οι δικαιολογίες ούτε οι προϋποθέσεις του απρόβλεπτου και του έκτακτου, ώστε να ανασταλούν θεμελιώδη δικαιώματα.
Και πέραν όλων αυτών, οι πολίτες πρέπει να επαγρυπνούμε, ώστε η επανάκαμψη του κορωνοϊού να μην αποτελέσει το πρόσχημα για την καταπάτηση των ατομικών, κοινωνικών και εργασιακών δικαιωμάτων και να μην χρησιμοποιηθεί ως «εργαλείο» για τη φίμωση της αντίθετης άποψης και τις διώξεις των διαφωνούντων. Θα πρέπει να μην επιτρέψουμε στους εαυτούς μας τον «εθισμό» στην παραβίαση ων θεμελιωδών δικαιωμάτων.
«Προσδίδοντας στην Κυβέρνηση απεριόριστες εξουσίες, ο πιο αυθαίρετος κανόνας μπορεί να καταστεί νόμιμος και έτσι μία δημοκρατία μπορεί να καταστήσει ανεκτό τον πιο απόλυτο δεσποτισμό» Friedrich August von Hayek, Ο δρόμος προς την δουλοπαροικία.
