Γράφει ο Νίκος Τσούλιας*
«Είναι μια προσωπική διαπίστωση, μια διαπίστωση ενός μικρού κύκλου εκπαιδευτικών (αυτών που έχω μια συχνή επαφή), μια μικρο – κοινωνιολογικού τύπου προσέγγιση. Είναι μια εικόνα όλο και πιο συχνή, όλο και πιο γκρίζα. Είναι μια τάση που αποκτά πιο μαζικά χαρακτηριστικά: όλο και περισσότερα παιδιά και νέοι στο σχολείο παρουσιάζουν κάποιου είδους ψυχολογικά προβλήματα, προβλήματα που συνήθως επιγράφονται ως προβλήματα κατάθλιψης.»
Δεν μπορώ να εξετάσω το θέμα επιστημονικά· απλώς θα καταθέσω μερικές απόψεις λίγο – πολύ εμπειρικές. Έχουν γενετικό υπόστρωμα και κάποιου είδους κληρονομικότητα οι ψυχικές παθήσεις; Υπάρχει κάποιου είδους οργανική – βιολογική προέλευση γι’ αυτά τα ζητήματα; Η κρατούσα επιστημονική τάση σήμερα έχει δημιουργήσει ένα ανθρωπο-είδωλο εν πολλοίς φιλοτεχνημένο από τις εργαστηριακές πινελιές της μηχανικής γενετικής, έχει σχεδόν επιβάλλει στην καθημερινή ειδησεογραφία την αντίληψη του καθολικού γονιδιακού αναγωγισμού.
Κάθε μέρα αποδίδεται στον κόσμο των γονιδίων κάποιο δομικό ή λειτουργικό χαρακτηριστικό του ανθρώπου. Ακόμα και τα σημεία εκείνα της ανθρώπινης έκφρασης που έχουν σαφή κοινωνική βάση ανάγονται στη γενετική μας δεξαμενή. Συνοπτικά, θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι το όλο κλίμα τείνει να ταυτίσει τη βιολογική μας αυτογνωσία και δη τη γονιδιακή αυτογνωσία ως την ανθρώπινη αυτογνωσία. Πρόκειται περί ιδεολογικής κοσμοθεώρησης και όχι περί μιας επιστημονικής προσέγγισης. Ο άνθρωπος είναι κυρίως κοινωνικό ον. Ο άνθρωπος νοείται ως άνθρωπος μόνο εντός της κοινότητας των ανθρώπων.
Και στο συζητούμενο θέμα μας η θεώρηση πρέπει να εστιάσει πρωτίστως στην κοινωνική μας πλευρά. Ακόμα και αν υπάρχει γενετικό υπόστρωμα ή προδιάθεση, αυτό έχει μια σχετική αξία. Πολλά θέματα έχουν κατ’ αρχήν βιολογική βάση και δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά. Αλλά στα ζητήματα εκείνα που κυρίαρχη είναι η κοινωνική μας λειτουργία, η βιολογική άποψη «υποτάσσεται» στην κοινωνική ερμηνεία. Όλοι μας, για παράδειγμα, έχουμε ογκογόνα γονίδια, αλλά το πού και πώς μπορούν να δημιουργήσουν καρκινογένεση θα εξαρτηθεί από πολλούς επιγενετικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες.
Στο συζητούμενο θέμα των ψυχολογικών προβλημάτων υπάρχει σημαντική επιστημονική πρόοδος. Απέχουμε όμως από το να έχουμε μια πλήρη και σαφή εικόνα. Σίγουρα η προσφορά της ψυχανάλυσης και του Φρόιντ είναι σημαντική. Ωστόσο, ο Φρόιντ πρώτος εισήγαγε τη θεώρηση ότι υπάρχουν πνευματικές – ψυχικές δυνάμεις που δεν υπόκεινται στον πλήρη έλεγχό μας. Αν αυτό το τμήμα της συνείδησής μας ανάγεται στο μακρινό ζωικό παρελθόν μας ή προκύπτει από ενδογενείς συγκρούσεις στη φάση της ανθρωπογένεσης και της κοινωνικοποίησής μας, δεν έχει διακριβωθεί. Αλλά εφόσον δεχόμαστε (και είναι έτσι…) ότι ο άνθρωπος δημιουργείται ως τέτοιος κυρίως μέσα από την κοινωνικοποίησή του, το ενδιαφέρον του θέματός μας πρέπει να στραφεί στο κοινωνικό του περιβάλλον.
Ως πρώτο στοιχείο δημιουργίας της προσωπικότητάς μας δεν μπορεί παρά να αναδειχθεί η αγάπη. Μέσα από την αγάπη αναδύεται ο άνθρωπος και ιδιαίτερα από την αγάπη των γονέων και πιο πολύ της μητέρας. Ακόμα και από την εμβρυογένεση και από τη σχέση του θηλασμού έχει αναπτυχθεί αυτή η ιδιότυπη και άμετρη αγάπη. Στη συνέχεια αυτή η αγάπη αποκτά το γονεϊκό χαρακτήρα και θα μετασχηματίζεται σε μια καθημερινή φροντίδα ενός θεμελιώδους υποστρώματος ανάδυσης της προσωπικότητας του παιδιού. Η ανάπτυξη του νέου ανθρώπου δεν γίνεται ανέφελα ούτε είναι αυτοσυγκροτούμενη. Απαιτούνται γνώσεις και διαρκής προσπάθεια. Η ανάπτυξη μιας ολοκληρωμένης προσωπικότητας θα γίνει μέσα από συγκρούσεις, απαιτείται σταδιακή χειραφέτηση ακόμα και από το στενό οικογενειακό περιβάλλον για να καλλιεργήσει το παιδί τον δικό του αυτοφυή, ανεξάρτητο και αυτόνομο κόσμο του.
Βασικός σκοπός είναι η σταδιακή κατάκτηση της πνευματικής ελευθερίας του και του αυτεξούσιού του. Η καλλιέργεια ευαισθησιών και η συναισθηματική ωρίμανση είναι από τους πιο δύσκολους τομείς στους οποίους οι γονείς υστερούν σημαντικά.
Ο υπερπροστατευτισμός συνιστά πεδίο αναστολής της κατάκτησης της αυτονομίας από το ίδιο το παιδί. Οι περισσότεροι γονείς θεωρούν ότι για να είσαι γονέας αρκεί να είσαι βιολογικός γονέας και να λειτουργείς απέναντι στο παιδί με βάση τις δικές σου εμπειρίες που είχες ως παιδί. Οποία πλάνη. Γιατί αν αυτό κάποτε αρκούσε, τώρα είναι απλώς μια προϋπόθεση. Δεν είναι τυχαίο που σε πολλές οργανωμένες κοινωνίες αναπτύσσονται θεσμικά σχολές γονέων· και στη χώρα μας υπάρχει νομοθετική πρόβλεψη αλλά τα βήματα είναι διστακτικά.
Αλλά πέραν του οικογενειακού περιβάλλοντος, θα ακολουθήσει το σχολικό και το κοινωνικό περιβάλλον. Στο σχολείο θα συγκρουσθούν ο κόσμος της αθωότητας με εκείνον της σκληρότητας και της αντιπαράθεσης, της φιλίας με εκείνον της απόρριψης. Αλλά σε μια κοινωνία όπου κυριαρχούν η κουλτούρα του έχειν, οι ανταγωνιστικές σχέσεις, η λατρεία του χρήματος και η έλλειψη προοπτικής, οι μεγάλες συγκρούσεις θα συμβούν στον πνευματικό κόσμο των εφήβων ανάμεσα σε αυτό που έχουν διαπαιδαγωγηθεί από την οικογένεια και το σχολείο και στην πραγματική αλλά αλλοτριωμένη εικόνα της ζωής. Ο έφηβος νιώθει ενώπιος ενωπίω πριν ακόμα βρεθεί αυτοδύναμος στη ζωή του. Και εδώ θα συμβούν οι αναταραχές στον ψυχικό κόσμο, θα αναζητηθούν βεβαιότητες και σταθερές που δεν θα υπάρχουν, εδώ θα συγκρουστεί το όνειρο της ζωής με την πραγματικότητα.
Εδώ, σε αυτό το κενό νοήματος θα δοκιμαστούν οι νέοι και οι νέες μας. Και ως εκ τούτου, εδώ καλούνται το σχολείο και η θεσμική διαπαιδαγώγηση να στρέψουν το κύριο ενδιαφέρον τους.
_______________________________________________________
*Ο Νίκος Τσούλιας κατάγεται από την Αμαλιάδα. Σπούδασε στη Φυσικομαθηματική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Είναι εκπαιδευτικός στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Διετέλεσε Πρόεδρος της ΟΛΜΕ από το 1996 έως το 2003.
