Προκόπης Σαμαρτζής
«Ας αφήσουμε τα παιδιά του Μωάμεθ να αποτελειώσουν τα παιδιά του Ροβεσπιέρου»
(Παλαιών Πατρών Γερμανός, 1820)
Στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα εμφανίζεται μια μεγάλη προσωπικότητα, ο Ρήγας Βελεστινλής.
Ζούσε στο Βουκουρέστι, ήταν καλλιεργημένος άνθρωπος και διέθετε πολιτική διορατικότητα. Αποτελεί έναν από τους πιο ενθουσιώδεις εκφραστές του νεοελληνικού εθνισμού και ανέπτυξε πλούσια επαναστατική δράση. Οργάνωσε μια μυστική εταιρεία, στην οποία δεν έδωσε χαρακτήρα αποκλειστικά ελληνικό. Συνεργάτες του ήταν Ρουμάνοι, Σέρβοι, Αρβανίτες και πιθανώς Βούλγαροι. Κατά το Ρήγα, οι λαοί της Βαλκανικής έπρεπε να ξεσηκωθούν ενωμένοι ενάντια στον κατακτητή τους, και μάλιστα, χωρίς την ανάμειξη των Μεγάλων Δυνάμεων.
Ήθελε να ενώσει όλους τους λαούς των Βαλκανίων, χριστιανούς και μουσουλμάνους, στον αγώνα ενάντια στην Οθωμανική απολυταρχία. Η απελευθέρωση της Ελλάδας και των βαλκανικών λαών έπρεπε να γίνει χωρίς την εξάρτηση από διεθνείς κηδεμόνες.
Δυστυχώς, ο Ρήγας και οι συνεργάτες του προδόθηκαν. Ενώ ήταν πολύ προσεκτικοί στη συνωμοτική τους δράση, εξαπατήθηκαν και μύησαν το Δ. Οικονόμου και το δεσπότη του Βελιγραδίου, οι οποίοι ήταν κατάσκοποι του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε'. Ο Ρήγας και αρκετοί συνεργάτες του συνελήφθησαν στην Τεργέστη και παραδόθηκαν από τις αυστριακές αρχές στους Τούρκους στο Βελιγράδι. Εκεί, βασανίστηκαν για σαράντα πέντε ημέρες και μετά στραγγαλίστηκαν και τα πτώματά τους ρίχτηκαν στο Δούναβη.
Ο Γρηγόριος Ε' (που αργότερα αφόρισε την Επανάσταση) εκείνη την περίοδο έγραψε επιστολή με την οποία καταδίκαζε τα κείμενα του Ρήγα και καλούσε τους δεσποτάδες να κατάσχουν το επαναστατικό μανιφέστο του.
Σε εγκύκλιο που διαβαζόταν στις εκκλησίες αποκαλεί τους Φιλικούς «τέρατα του διαβόλου». Παρόμοιες "εκστρατείες" έκαναν και άλλα ηγετικά στελέχη της εκκλησίας.
Το γεγονός ότι ο Γρηγόριος κρεμάστηκε στο πλαίσιο του φανατισμού του τουρκικού όχλου, οφείλεται στο ότι τον κατήγγειλε ως Φιλικό ο μητροπολίτης Πισιδίας Ευγένιος, για να γίνει αυτός Πατριάρχης, όπως και έγινε. Όταν μετά από χρόνια η Επανάσταση νίκησε, ο ανώτερος κλήρος προσπάθησε να διεκδικήσει μέρος της δόξας και έτσι, παραχάραξε την ιστορία και παρουσίασε το Γρηγόριο ως επαναστάτη και εθνομάρτυρα.
Ο Εμμανουήλ Ξάνθος, ένας απο τους τρείς ιδρυτές της "Φιλικής Εταιρείας" (οι άλλοι ήταν ο Αθανάσιος Τσακάλωφ που έφυγε απο την Ελλάδα το 1832 και ο Νικόλαος Σκουφάς που πέθανε πριν το ξέσπασμα της επανάστασης, το 1818), αναγκάστηκε να καταφύγει στην Βλαχία αφού προσπάθησε να οργανώσει την απόδραση του Αλέξανδρου Υψηλάντη απο τις Αυστριακές φυλακές. Εκεί παρέμεινε ξεχασμένος ως το 1837, οπότε και αποφάσισε να επιστρέψει στην Ελλάδα. Έζησε τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής σε πλήρη ανέχεια, μάταια αποζητώντας από το Δημόσιο σύνταξη, ή έστω ένα ελάχιστο βοήθημα, το οποίο δεν του δόθηκε ποτέ. Πάμφτωχος πέθανε και ο Παναγιώτης Σέκερης, ηγετικό στέλεχος/χρηματοδότης της Φιλικής Εταιρείας. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, που πρώτος σήκωσε τα όπλα της επανάστασης στην Μολδοβλαχία τον
Φεβρουάριο του 1822 προδόθηκε απο το Πατριαρχείο (που αφόρισε την Επανάσταση) και τοπικούς άρχοντες και τελικά συνελήφθη και φυλακίστηκε απο τους Αυστριακούς. Στην φυλακή πέρασε τα πάνδεινα. Πέθανε στην Βιέννη, λίγο μετά την αποφυλάκιση του, μόλις 36 ετών, σε απόλυτη φτώχεια, εγκαταλελειμμένος.
Για 136 χρόνια το Ελληνικό κράτος δεν ενδιαφέρθηκε ούτε καν για την μεταφορά των οστών του στην Ελλάδα. Μεταφέρθηκαν στο Πεδίον του Άρεως στην Αθήνα το 1964.
Ο φιλικός τσαγκάρης Παναγιώτης Καρατζάς (πραγματικό όνομα Παναγιώτης Αναστασόπουλος), που πρώτος σήκωσε τη σημαία της επανάστασης του στην Πάτρα, δολοφονήθηκε τον Σεπτέμβρη του 1821 απο άλλους οπλαρχηγούς που τον φθονούσαν και το όνομα του έσβησε απο την ιστορία για να τοποθετηθεί στην θέση του ο μύθος της Αγίας Λαύρας και του Παλαιών Πατρών Γερμανού, ταιριαστός στην προπαγάνδα της δήθεν "εθνικής συνείδησης".
Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, που κατά τους αστούς ιστορικούς και την επίσημή τους ιστορία σήκωσε το λάβαρο της Επανάστασης, στην πραγματικότητα ήταν πολύ διστακτικός, με την πρώτη απειλή των Τούρκων υποχώρησε, προσπάθησε να αποθαρρύνει τους αγωνιστές και σε κάποιες περιπτώσεις δε δίστασε να τους σαμποτάρει και να τους προδώσει.
: Αναμνηστική επιγραφή για τον Ρήγα Βελεστινλή στο Πύργο Νεμπόισα του Βελιγραδίου, όπου δολοφονήθηκε