Ένα από τα πιο αγαπημένα θέματα της ευρωπαϊκής ζωγραφικής είναι η απεικόνιση της Θεοτόκου.
Η Παναγία έχει απασχολήσει εικονογραφικά σχεδόν όλους τους μεγάλους ευρωπαίους ζωγράφους και οι απεικονίσεις της είναι κυριολεκτικά αμέτρητες, με μάλλον δημοφιλέστερη εκείνην όπου κρατά τον Χριστό βρέφος.
Άγγελος Ακοτάντος, Παναγία Καρδιώτισσα, c. 1400-1450
Ο σημαντικότερος Έλληνας ζωγράφος του 15ου αιώνα, ήταν και ο πρώτος που υπέγραφε τα έργα του, με την υπογραφή “Χειρ Αγγέλου”.
Ο Άγγελος διατηρούσε μεγάλο εργαστήριο στον Χάνδακα της Βενετοκρατούμενης τότε Κρήτης (σημερινό Ηράκλειο) και η διαθήκη του, που συνέταξε ο ίδιος, μας αποκαλύπτει ότι υπήρξε εύπορος, αλλά και μορφωμένος.
Στην διαθήκη αυτή μεταξύ άλλων, ο Άγγελος παραγγέλνει να πωληθεί η πλούσια βιβλιοθήκη του, ώστε να προικιστούν άπορα κορίτσια και εάν αυτό ίσως σήμερα φαίνεται παράδοξο, θα πρέπει να αναλογιστούμε τις εξωφρενικές τιμές των βιβλίων την εποχή εκείνη.
Η Παναγία η Καρδιώτισσα, ένα από τα σημαντικότερα έργα του ζωγράφου, βρίσκεται στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο της Αθήνας. Χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτής της απεικόνισης, είναι η στάση του παιδιού Ιησού, ο οποίος έχει την πλάτη γυρισμένη προς τον θεατή, αναφορά στην Σφαγή των Νηπίων και την Φυγή στην Αίγυπτο.
Η απεικόνιση της Καρδιώτισσας είναι ιδιαίτερα δημοφιλής στην Κρητική ζωγραφική του 15ου αιώνα και η εκδοχή του Άγγελου είναι η σημαντικότερη.
Jan van Eyck, Lucca Madonna, 1437
Η πανέμορφη αυτή Παναγία, πήρε την ονομασία της από τον Charles II, Δούκα της Parma και της Lucca, στου οποίου την συλλογή ανήκε κατά τον 19ο αιώνα.
Εδώ ο ζωγράφος παρουσιάζει την Παναγία ένθρονη, ντυμένη με εντυπωσιακό κόκκινο βασιλικό ένδυμα, να θηλάζει τον Ιησού. Πρόκειται για την επαναλαμβανόμενη τόσο στην Βυζαντινή, όσο και την Δυτική εικονογραφία, απεικόνιση της Παναγίας της Γαλακτοτροφούσας όπως ονομάζεται στην Βυζαντινή ζωγραφική, ή Madonna Lactans όπως ονομάζεται στην Δυτική.
Ο θρόνος επάνω στον οποίο κάθεται η Παναγία είναι ο Θρόνος της Σοφίας, που στην Ρωμαιοκαθολική παράδοση αποτελεί μία από τις πολυάριθμες ονομασίες της Παναγίας.
Jean Fouquet, Virgin and Child (Melun diptych), c. 1450
Μία από τις εντυπωσιακότερες, αλλά και ταυτόχρονα σκανδαλώδεις απεικονίσεις της Παναγίας, αποτελούσε αρχικά μέρος ενός δίπτυχου, φιλοτεχνημένου για το ταφικό μνημείο του Étienne Chevalier, θησαυροφύλακα των Γάλλων βασιλιάδων Charles VII και Louis XI.
Η Παναγία εδώ, πανέμορφη και ντυμένη με ένα εξαίσιο, αριστοκρατικό φόρεμα και βασιλική κάπα από ερμίνα στους ώμους, απλώνει το πλούσιο ύφασμα της κάπας της, ώστε να παρουσιάσει στον θεατή το μωρό Ιησού. Το ένα της στήθος είναι προκλητικά ακάλυπτο, χωρίς όμως να διαφαίνεται πως πρόκειται να θηλάσει, ενώ την σύνθεση συμπληρώνουν τα εξωπραγματικά κατακόκκινα χερουβείμ, που τους περιστοιχίζουν και φαίνεται να είναι τα μόνα που δίνουν έναν τόνο ιερότητας στην εικόνα.
Το μοντέλο για τον συγκεκριμένο πίνακα ήταν η πανέμορφη Agnès Sorel, ερωμένη του βασιλιά Charles VII, που του έδωσε τέσσερις νόθες κόρες, πριν δολοφονηθεί με δηλητήριο, μόλις στα 28 της έτη.
Giovanni Bellini, Madonna Greca, 1460-1464
Ένα από τα αριστουργήματα του Bellini, αυτή η νεαρή πανέμορφη Παναγία που παρουσιάζεται σε πόζα τριών τετάρτων να κρατά τον Ιησού μωρό στην αγκαλιά, πήρε το όνομά της από την αρχική επιγραφή που είχε βάλει ο ζωγράφος με το χέρι του πάνω στον πίνακα και έγραφε “Μητέρα του Θεού” και “Χριστός”, στα ελληνικά, πάνω σε ένα χρυσό φόντο, του οποίου ίχνη βρέθηκαν κατά την αποκατάσταση του πίνακα το 1986.
Η επιρροή του Bellini από την Βυζαντινή εικονογραφία είναι εμφανής: η σύνθεση είναι λιτή, τόσο η Παναγία όσο και ο Ιησούς είναι θλιμμένοι, ενώ στις δύο επάνω πλευρές του πίνακα, υπάρχουν επίσης στα ελληνικά, τα γνωστά σε όλους μας από τις βυζαντινές εικόνες αρχικά “ΜΡ” και “ΘΥ”, που σημαίνουν Μήτηρ Θεού.
Leonardo da Vinci, Virgin of the Rocks (Louvre version), 1483-86
Ο Leonardo αναγκάστηκε να ζωγραφίσει δύο φορές το ίδιο θέμα, καθώς η πρώτη του εκδοχή δεν άρεσε. Ο εμβληματικός και γεμάτος συμβολισμούς αυτός πίνακας που βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι, είναι μάλλον η πρώτη εκδοχή του θέματος, ενώ η δεύτερη βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου.
Εδώ για πρώτη φορά απεικονίζονται μαζί η Παναγία με τον μικρό Ιησού και τον μικρό Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, σε ένα εξωπραγματικό, βραχώδες τοπίο, που θυμίζει εσωτερικό σπηλιάς. Η τέταρτη φιγούρα, το κορίτσι στα δεξιά, είναι ο αρχάγγελος Γαβριήλ.
Η Παναγία βρίσκεται ακριβώς στο κέντρο της σύνθεσης, κρατώντας προστατευτικά στην αριστερή πλευρά του πίνακα τον μικρό Ιωάννη, ο οποίος φαίνεται να προσεύχεται προς τον Ιησού, που τον ευλογεί στην δεξιά πλευρά. Ακόμα δεξιότερα, ο Γαβριήλ δείχνει με το δάχτυλο προς τον Ιωάννη.
Η Κοίμηση της Θεοτόκου, το Πάσχα του καλοκαιριού, ο Δεκαπενταύγουστος στην καθομιλουμένη, αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες εορτές της Ορθοδοξίας και για εμάς μια θαυμάσια ευκαιρία να παρουσιάσουμε δέκα απεικονίσεις της Παναγίας που αγαπάμε περισσότερο!
Raphael, Sistine Madonna, 1512
Η Παναγία εδώ απεικονίζεται ολόσωμη στο κέντρο της σύνθεσης, κρατώντας στην αγκαλιά τον Ιησού μωρό και έχοντας στα δεξιά της την Αγία Βαρβάρα και στ’ αριστερά τον Άγιο Σίξτο.
Τα γυμνά της πόδια πατούν επάνω στα σύννεφα, ενώ στο κάτω μέρος του πίνακα, μπορούμε ν’ αναγνωρίσουμε τα δύο χερουβείμ που έχουν αποτελέσει μία από τις δημοφιλέστερες pop icons του 20ου αιώνα.
Ο πίνακας διεσώθη του ολοκαυτώματος της Δρέσδης καθώς είχε φυλαχθεί μαζί με άλλα αριστουργήματα στην Ελβετία κατά την διάρκεια του πολέμου, αλλά μετά την λήξη του μεταφέρθηκε μαζί με άλλα έργα τέχνης ως λάφυρο στην Σοβιετική Ένωση, για να επιστραφεί τελικά στην Γερμανία το 1955, μετά τον θάνατο του Ιωσήφ Στάλιν, ώστε να “ενδυναμωθούν οι σχέσεις φιλίας μεταξύ των λαών της Γερμανίας και της Σοβιετικής Ένωσης”, σύμφωνα με την διπλωματία της εποχής.
El Greco, Annunciation, c. 1590-1603
Σ’ αυτήν την καταπληκτική σύνθεση του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, είναι ο άγγελος που κυριαρχεί, αντί της Παναγίας, στα δεξιά του πίνακα. Η Παναγία, σαφέστατα μικρότερη, βρίσκεται γονατιστή στ’ αριστερά να προσεύχεται σε καθολικό στασίδι, την στιγμή ακριβώς που η προσευχή της έχει διακοπεί από τον άγγελο.
Ο ζωγράφος κατά τα άλλα, έχει ακολουθήσει πιστά τις παραδόσεις και στον πίνακα υπάρχει το Άγιο Πνεύμα, ο κρίνος, καθώς και ένα ανθοδοχείο με κρινάκια του αγρού στο κάτω μέρος του πίνακα, συμβόλου της Θεοτόκου. Στο φόντο βλέπουμε εκτός από την αγαπημένη ομιχλώδη χρωματική γκάμα του ζωγράφου και ένα έντονο κίτρινο, που ομοιάζει με αστραπή, ίσως ως έμφαση στην δραματικότητα της στιγμής.
Caravaggio, Death of the Virgin, 1604-1606
Ο παραγγελιοδότης αυτού του έργου ήταν ο Laerzio Cherubini, παπικός δικηγόρος και το ήθελε για το παρεκκλήσιό του στην Καρμελιτική εκκλησία της Santa Maria dellaScala in Trastevere, στην Ρώμη.
Το έργο απορρίφθηκε και προκάλεσε σκάνδαλο, όπως και πολλά άλλα έργα του μεγάλου αυτού master, καθώς ο ίδιος χρησιμοποίησε ως μοντέλο για την Παναγία, μία γνωστή όμορφη πόρνη, που μάλλον υπήρξε και ερωμένη του.
Η Παναγία είναι εδώ το κεντρικό πρόσωπο, που περιβάλλεται από διάφορους ανθρώπους που θρηνούν. Ακόμα μεγαλύτερο σκάνδαλο προξένησε το γεγονός πως ο καλλιτέχνης εδώ δεν δείχνει την ιερή για τους Καθολικούς Μητέρα του Ιησού που κοιμήθηκε εν ειρήνη, αλλά το πτώμα μιας φτωχής, πεθαμένης γυναίκας, με τους πεσμένους ώμους, τα πρησμένα πόδια και την θλιμμένη έκφραση. Μοναδική εξαίρεση και ταυτόχρονα ένδειξη πως πρόκειται για αγία, είναι η υποψία του φωτοστέφανου πάνω από το κεφάλι της.
Bartolomé Esteban Murillo, Assumption of the Virgin, c. 1680
Ο Murillo επιλέγει να απεικονίσει την Ανάληψη της Θεοτόκου, παρουσιάζοντάς την σε πλήρη δόξα, περιστοιχισμένη από αγγέλους, μέσα σε ένα απόκοσμο φως και πετώντας στα σύννεφα.
Η Παναγία είναι νέα, πολύ όμορφη, σαν να επρόκειτο για απεικόνιση του Ευαγγελισμού και όχι της Ανάληψής της. Στο κεφάλι της αντί φωτοστέφανου υπάρχει φως, ενώ το βλέμμα και το δεξί της χέρι είναι στραμμένα προς τον ουρανό, σαν να αντικρίζει ήδη τον αγαπημένο της Υιό.
William-Adolphe Bouguereau, Virgin of the Lilies, 1899
Εδώ ο ζωγράφος έχει επιλέξει να απεικονίσει μια πανέμορφη Παναγία καθισμένη επάνω σε περίτεχνο μαρμάρινο θρόνο, κρατώντας προστατευτικά τον μικρό Ιησού στην αγκαλιά. Και οι δύο φέρουν υπέρλαμπρα φωτοστέφανα, ενώ ο Ιησούς έχει ανοιχτά τα χέρια ευλογώντας τον θεατή.
Στο φόντο υπάρχει πολύχρωμη ταπετσαρία από λουλούδια, ενώ στις δύο πλευρές του κάτω μέρους του πίνακα, υπάρχουν κρινάκια του αγρού, σύμβολου της Θεοτόκου στην δυτική εικονογραφία.
Μαίρη Σβαρνιά
Ιστορικός Τέχνης-Μουσειολόγος
πηγη
