Άρχισαν συστηματικές ανασκαφές στην Αμφίπολη.
26.04.1956: Σ” ένα μεγάλο νεκροταφείο για να προστατευτεί η περιοχή από την αρχαιοκαπηλία. Πήρα την απόφαση να αρχίσω, παρά τις αδυναμίες, για να διασωθεί το καταπληκτικό πλήθος των κτερισμάτων».
Έτσι περιγράφει ο αρχαιολόγος Δημήτρης Λαζαρίδης την ανάγκη έναρξης ανασκαφών στην Αμφίπολη και την προστασία της περιοχής από την Αρχαιολογική Εταιρεία, προκειμένου να χαρακτηριστεί άμεσα τότε, αρχαιολογικός χώρος.
Με τη βοήθεια των πρακτικών της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, κάνει μια περιήγηση στην ιστορία της σπουδαίας ανασκαφής.
Ο αείμνηστος αρχαιολόγος από την Καβάλα, πρωτοήρθε στην περιοχή πριν από 58 χρόνια, για να ξεκινήσει τις ανασκαφικές εργασίες. Πίστευε εξ αρχής ότι ο λόφος Καστά κρύβει κάτι μοναδικό.
«Ο χώρος είναι απέραντος. Μόνο ο περίβολος του τείχους έχει μήκος 7.500 μ. και περικλείει μία μεγάλη έκταση…», σημείωνε ο ίδιος στο ημερολόγιό του.
1964-1965. «Μετά την έρευνα του νεκροταφείου, προχώρησα στην έρευνα της πόλης. Επιχείρησα ένα πλήθος δοκιμαστικών τομών στην ομαλή έκταση της Αμφίπολης, όπου υπήρχαν οι παλαιοχριστιανικές βασιλικές.
Οι έρευνες αυτές ήταν άκαρπες. Εντούτοις πίστευε ότι εκεί θα έπρεπε να βρισκόταν ο σημαντικότερος χώρος της πόλης και ίσως η Αγορά.
Την πεποίθησή του ενίσχυε το γεγονός ότι οι παλαιότεροι κάτοικοι του χωριού ονόμαζαν αυτό το χώρο Μπεζεστένι και ότι εδώ αποκαλύπτονταν, όταν όργωναν, αξιόλογα τυχαία ευρήματα, όπως επιγραφές και αγάλματα.
Η πόλη αυτή, που έγινε αποικία των Αθηναίων στα χρόνια του Περικλή, δηλαδή την εποχή της μεγάλης ακμής της Αθήνας, έπειθαν τον Λαζαρίδη πως ήταν ένα μεγάλο κοσμοπολίτικο κέντρο και ότι υπήρχαν ντόπια εργαστήρια κοσμημάτων, γλυπτών, αγγειοπλαστικής.
«Αλλά, όμως, το πλέον αξιόλογο κτίριο ήταν ο ναός παλαιοχριστιανικών χρόνων αποκαλυφθείς εις τη θέσιν Μπεζεστένι και εντός αγρού του Ιωσήφ Ευθυμιάδη, ανατολικώς της αποκαλυφθείσης εν έτει 1961 κιονοστοιχίας…
Εντός της Κοινότητας Αμφιπόλεως, όπισθεν της οικίας του Γεωργίου Παπαδόπουλου, κατά τη διάνοιξη των θεμελίων δια την οικοδομήν της εκκλησίας του χωριού, είχε διαπιστωθεί η ύπαρξις ορθογώνιου σκάμματος επί του μαλακού βράχου…
Διαπιστώθη ούτως ότι πρόκειται περί λαξευτού τάφου εκ των λεγόμενων μακεδονικών Ταφή, δεν διαπιστώθει ούδ΄ ανευρέθησαν οστά….».
Αυτό αναφέρει ο Λαζαρίδης στα Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας το 1964, διαπιστώνοντας ότι αρχαιολογικοί τάφοι υπήρχαν, αλλά ήταν άδειοι.
Την εποχή εκείνη, οι ανασκαφές γίνονταν με πενιχρά τεχνικά μέσα, ενώ τα κονδύλια ήταν περιορισμένα. Έτσι, για ένα διάστημα, στράφηκε σε άλλα σημεία της Αμφίπολης όπου αποκάλυψε σημαντικά ευρήματα.
1982: Παρ” όλα αυτά, δεν εγκατέλειψε ποτέ τον λόφο Καστά. Επέστρεψε λίγα χρόνια αργότερα και επιχείρησε νέες τομές αυτή τη φορά από την κορυφή, όπου έφερε στο φως ένα κτιριακό συγκρότημα κλασικών χρόνων, μέσα στο οποίο εντάσσεται και κιβωτιόσχημος τάφος.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ελληνιστική οικία (2ος αι. π. Χ.), που αποκάλυψε το 1982 ο Δημήτρης Λαζαρίδης (νοτιοδυτικά των παλαιοχριστιανικών βασιλικών) με δύο μεγάλα δωμάτια.
Μεγάλο τμήμα της εκτιμάται ότι καταστράφηκε κατά τη διάνοιξη ενός αγροτικού δρόμου.
Δυτικά της Ακρόπολης βρέθηκε, το 1983, τμήμα ρωμαϊκού τείχους και νοτιοδυτικά μία ρωμαϊκή έπαυλη καθώς και ρωμαϊκό κτιριακό συγκρότημα.
Την πρώτη παλαιοχριστιανική βασιλική αποκάλυψε ο καθηγητής Στ. Πελεκίδης το 1918.
Ωστόσο, ο Λαζαρίδης έφερε στο φως τα πρώτα ανασκαφικά δεδομένα άλλων 3 βασιλικών, ενώ ο ίδιος αποκάλυψε και έναν παλαιοχριστιανικό οκτάγωνο ναό εγγεγραμμένο σε κύκλο.
Η διαδρομή στην περιοχή της νεκρόπολης καταλήγει στο πλέον γνωστό μνημείο, γνωστό ως «Λέων της Αμφιπόλεως» (4ος αι. π. Χ. ). Αποκαλύφθηκε τυχαία από Έλληνες στρατιώτες το 1912…
Στο αφιέρωμα του υπουργείου Πολιτισμού «Αμφίπολις», ο Καβαλιώτης αρχαιολόγος γράφει, ανάμεσα στα άλλα, για το μνημείο:
«Το λιοντάρι δεν είναι μόνο ένα έργο τέχνης, που επιβάλλεται με τις διαστάσεις και τη δύναμή του. Δεν είναι μόνο η απόδοση των ανατομικών λεπτομερειών που κάνει εντύπωση. Πέρα από αυτά υπάρχει ένας συμβολισμός στο πλαστικό αυτό έργο».
Νοτιοανατολικά της ελληνιστικής οικίας που αναφέρθηκε παραπάνω, ένα μονοπάτι οδηγεί στο Γυμνάσιο, το πρώτο μεγάλο δημόσιο κτίριο, που ήρθε στο φως το 1982.
Μετά το θάνατο του πρωτεργάτη των ερευνών, η κόρη του, Καλλιόπη Λαζαρίδη συνέχισε την ανασκαφή. Ανέδειξε ένα σύστημα δεξαμενών, τον ξυστό δρόμο, την άφεση για την εκκίνηση των αθλητών μέσα στον ξυστό, καθώς και την άφεση δρόμου παράλληλου στον ξυστό.
Ο Δ. Λαζαρίδης στον οδηγό που έγραψε σημειώνει ότι «το κτίριο του γυμνασίου πρέπει να ιδρύθηκε στην ελληνιστική εποχή. Ίσως όμως και στο τέλος της κλασικής εποχής… Μετά από επεκτάσεις και προσθήκες λειτούργησε ως τους πρώιμους αυτοκρατορικούς χρόνους, οπότε πρέπει να καταστράφηκε από πυρκαγιά…».
29.4.1985: Με τη συνοδεία ιδιόχειρου σημειώματος, ο ίδιος μέσα από το νοσοκομείο όπου νοσηλευόταν βαριά άρρωστος διατυπώνει τις προτάσεις του για αξιοποίηση και ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου της περιοχής.
«Κάνω ότι μπορώ για να γίνω μια ώρα πιο γρήγορα καλά, για να αφιερώσω όλες μου τις δυνάμεις στην Αμφίπολη, όπου θα έχουμε πολλή και καλή δουλειά».
«Εγώ», συνέχισε, «από το κρεβάτι προχωρώ, μ’ όλο που δύσκολα γράφω ξαπλωμένος σε πλήθος θέματα, για να δω να ολοκληρώνεται μία προσπάθεια 30 τουλάχιστον χρόνων και για να έχει το χωριό μας μία καλύτερη τύχη».
«Mας έλεγε ότι ο τύμβος αυτός είναι ξεχωριστός αφού διαφέρει από τους άλλους», δήλωνε λίγους μήνες πριν, στη Realnews ο στενός συνεργάτης στενός συνεργάτης και φίλος του Αλέξανδρος Φ. Κοχλιαρίδης, για να προσθέσει:
«Το μέγεθος της κατασκευής όπως διαφαινόταν από τον όγκο των χωμάτων, τον έκανε να πιστεύει ότι εδώ είχε ταφεί κάποιος «μεγάλος» άνδρας».
«Πίστευε ότι εδώ ήταν θαμμένος ο μικρός Αλέξανδρος και η μητέρα του Ρωξάνη. Αυτό το στήριζε στα ιστορικά γεγονότα που έλεγαν, ότι ο Κάσσανδρος, φοβούμενος την οργή των Φιλιππαίων, που αγαπούσαν τον μικρό Αλέξανδρο, έκανε έναν μεγαλειώδη τάφο και τον έθαψε με τιμές βασιλικές, ενώ για τον Μέγα Αλέξανδρο πίστευε ότι ήταν θαμμένος στην Αλεξάνδρεια» επισήμανε.
1985: Οι έρευνες επί του λόφου Καστά συνεχίστηκαν από την αρχαιολόγο Χάιδω Κουκούλη, η οποία βρήκε κι άλλους τάφους της ίδιας εποχής.
Πάντως, το Αρχαιολογικό Μουσείο της Αμφίπολης, έργο του Αργύρη Μπακιρτζή, ήταν διακαής πόθος του Δημήτρη Λαζαρίδη και κύριο μέλημά του. Δεν πρόλαβε να το δει έτοιμο… Εγκαινιάστηκε το 1995.
2009: Η Κατερίνα Περιστέρη αναλαμβάνει τη θέση της προϊσταμένης της ΚΗ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων στις Σέρρες και αμέσως αρχίζει δουλειά στην περιοχή της ανασκαφής.
2012: Η αρχαιολόγος φέρνει στο φως το μεγαλειώδες περίβολο του τύμβου, δικαιώνοντας τον Δ. Λαζαρίδη και ας μην πρόφτασε ο ίδιος να δει την ανασκαφή στον λόφο Καστά να πέφτει σήμερα σαν… πανάκριβο, μοναδικό νόμισμα ανάμεσα στα αμύθητα πλούτη της πολιτισμικής μας κληρονομιάς.
