Ο Μανδραγόρας (Mandragora officinarum) δικότυλο της οικογένειας των Σολανιδών (Solanaseae). Πολυετής πόα, χωρίς βλαστό ή με βλαστό, ρίζα σαρκώδη, πασσαλώδη – γογγυλώδη απλή ή διακλαδισμένη συνήθως δισχιδή στη βάση. Φύλλα κατά παράρριζο ρόδακα, ωοειδή έμμισχα ή στενότερα προς το μίσχο. Άνθη μεγάλα λευκά με απόχρωση ιώδη, κυανή ή πορφυρά με 5 πέταλα φυόμενα κατά δέσμες από το κέντρο των φύλλων. Το άνθος έχει 5 στήμονες, καρπό ράγα μικρόκαρπη, χυμώδη, σφαιρική, ωχροκίτρινη ή πορτοκαλόχρουν.Το είδος απαντάται στην τυπική του μορφή ή και σε παραλλαγές στην Α. Θεσσαλία, Πελοπόννησο, στα νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη. Ευδοκιμεί σε ασβεστούχα σκληρά εδάφη ημιορεινών περιοχών.
Φυτό τοξικό με υπόγλυκο καρπό, περιέχει μικρό ποσοστό αλκαλοειδών με πολύτιμα φαρμακευτικά προϊόντα, συχνά δηλητηριώδη σε κακή χρήση, την σκολοπαμίνη, υοκυαμίνη, ψευδοϋοκυαμίνη μανδραγορίνη και αποατροπίνη, τα οποία το έφεραν στο πλουσιότερο σε φαρμακευτικές ουσίες και περιζήτητο φάρμακο στην αρχαιότητα. Τα αλκαλοειδή αυτά αρχικά δρουν στο κεντρικό νευρικό σύστημα (ΚΝΣ) και γι αυτό το πρώτο σύμπτωμα είναι η απώλεια της όρασης, ακολουθεί παραλήρημα, καταστολή και τελικά ο θάνατος.
Το μανδραγόρα περιέβαλαν με μυστηριώδεις υπερφυσικές δυνάμεις που ήταν πιστευτές σ΄αυτούς που πίστευαν στις δεισιδαιμονίες, λόγω και της ανθρωπόμορφης ρίζας του και που εκμεταλλεύονταν κατάλληλα οι αγύρτες φαρμακολόγοι. Το χρησιμοποιούσαν σαν αφροδισιακό και γονιμοποιό, διέδιδαν ότι δεν έπρεπε να το πλησιάσεις γιατί θα κυριέψουν δαίμονες και ότι μπορούσες να το συλλέξεις μόνο τα μεσάνυχτα στη χάση του Φεγγαριού με παρουσία σκύλου για να μην σε πλησιάζουν τα δαιμόνια.
Σήμερα ο Μανδραγόρας έχει πέσει σε αχρηστία λόγω αντικατάστασής του από τα πλουσιότερα στα ανωτέρω αλκαλοειδή συγγενικά του φυτά, την Άτροπο, την Μπελαντόνα, Ευθάλεια και Υοκύαμο.
Μύθοι - Μυστικισμός- μαγεία – θρησκεία
Όλα αυτά μαζί με τις αναρίθμητες ιδιότητες και η φήμη του ως ερωτικού βοτάνου ξεπερνούν την πραγματική του αξία. Οι πολιτισμοί γύρω από την Μεσόγειο είχαν αποκτήσει κοινή αποδοχή για τις δεισιδαιμονίες και ότι ιδιότητες του απέδιδαν προφανώς από την άμεση σχέση τους με τη φύση και η τάση μεγιστοποίησης του ανεξήγητου με μυθοπλασίες (έλεγχος- αμαθών και διψασμένων για εξωπραγματικές δυνάμεις σαν μέσο λύσης των προβλημάτων τους).
Ο Μανδραγόρας είναι γνωστός από την αρχαιότητα. Βρέθηκε στους Αιγυπτιακούς τάφους των Θηβών του 1800 π.χ. Αναφέρεται από τον Θεόφραστο, τον χρησιμοποιούσε ο Ιπποκράτης ως αναισθητικό και ο Διοσκουρίδης κάνει μακρά αναφορά για πολυάριθμες χρήσεις, ακόμα και για προβλήματα που παρουσιάζουν οι ελέφαντες. Στην βίβλο αναφέρονται οι αφροδισιακές ιδιότητές του και κατά τον μεσαίωνα οι μαγικές, το χρησιμοποιούσαν σαν ηρεμιστικό για τους μελλοθάνατους με σταύρωση.
Στην περίπτωση αυτή τον ονόμαζαν «μήλο του σατανά» και πίστευαν ότι φέρνει και παράνοια.
Λόγω της ανθρώπινης φιγούρας της ρίζας (πολλές φορές την επεξεργάζονταν κατάλληλα, της έσφιγγαν ορισμένα σημεία ώστε να τονίσουν την ανθρώπινη μορφή και να πάρει τρομακτική όψη και το ξαναφύτευαν για ορισμένο χρονικό διάστημα) πίστευαν ότι είναι προϊόν μετεμψύχωσης ανθρώπου που έχει αυτοκτονήσει. Όποιος το ξερίζωνε χωρίς τις κατάλληλες προφυλάξεις πέθαινε. Έπρεπε να ξεριζωθεί νύχτα με πανσέληνο να είναι παρών ένας μαύρος σκύλος ή γάιδαρος να έχουν δέσει τη ρίζα του μανδραγόρα στο πόδι του και να το ξεριζώσει. Το φυτό έβγαζε οξεία κραυγή που τρέλαινε όποιον την άκουγε.
Ο Διοσκουρίδης δεν αναφέρει τίποτα σχετικό με ρίζα και μαγείες, το συνιστά ως φάρμακο «κατά των άγρυπνων και περιοδυνόντων.. Τα φύλλα του συνιστά για τις φλεγμονές των ματιών και των ελκών και διαφοροποιεί κάθε σκλήρυνση και απόστημα. Η ρίζα του θεραπεύει τις πληγές των ερπετών, και παύει τους πόνους των αρθρώσεων. Όσοι πρόκειται να ακρωτηριασθούν ή να καούν λαμβάνουν μανδραγορίτη οίνο και δεν θα πονούν την ώρα της επέμβασης.
Επίσης ο αρχαίος συγγραφέας Πλίνιος, αναφέρει ότι υπήρχαν δύο είδη μανδραγόρες ο λευκός αρσενικός και ο θηλυκός χρώματος μπλε.
Κατά τους χριστιανικούς αιώνες η ίαση του ασθενούς με τη χρήση μανδραγόρα ήταν αρκετά ισχυρή, όμως σε ένα απόσπασμα του μοναχού Κασσιόδωρου, φίλος του Αγίου Βενέδικτου το 557 αφήνει να εννοηθεί ότι η ίαση θα πραγματοποιηθεί κυρίως με την πίστη της Χριστιανικής θείας χάρης. Αφού ο Θεός δημιούργησε τη φύση ότι θεραπείες γνωρίζετε θα τις εφαρμόζετε στο όνομα του Κυρίου Ημών Ιησού.....
Άλλη άποψη έχει σχέση με τα ερωτικά φίλτρα αφού γίνονται συχνά αναφορές σε μεσαιωνικά χειρόγραφα την πρώτη αναφορά κάνει ο Διοσκουρίδης ότι από τη ρίζα του μανδραγόρα παρασκεύαζαν φίλτρα ερωτικά και γι αυτό η Αφροδίτη λεγόταν και Μανδραγορίτις, γι αυτό οι νέοι στην Αττική είχαν πάνω τους ένα σακουλάκι με κομμάτια ρίζας μανδραγόρα για ερωτικό φυλαχτό. Επίσης ο κάτοχος του μανδραγόρα εκτός της σεξουαλικής ικανότητας, του παρείχε προστασία από δηλητηριάσεις και κακώσεις, προσέφερε πλούτο υγεία και μακροζωία. Οι αρχαίοι Έλληνες το ονόμαζαν «μήλο του έρωτα», οι Άραβες «μήλο του διαβόλου», φυλές του όρους Λίβανος «αυγά των τζίνι» (ότι πραγματοποιούσαν τα όνειρα του χρήστη), οι Εβραίοι το αποκαλούσαν «τα μήλα της αγάπης» ως γονιμοποιά για τις γυναίκες, αυτή η παράδοση διατηρείται μέχρι σήμερα. Την ερωτική και μαγική ιδιότητα λέγεται την απέκτησε από την μάγισσα Κίρκη ότι από αυτό το υγρό έδωσε στους άνδρες του Οδυσσέα και τους μεταμόρφωσε.
Από τον Θεόφραστο που έγραψε λαμπρά έργα σε 9 βιβλία του «περί φυτών ιστορίας» και σε 6 «περί φυτών αιτιών» θεωρείται ο θεμελιωτής της επιστημονικής φυτολογίας, ανάμεσα στις λοιπές πληροφορίες σημειώνει: όταν ο μανδραγόρας τεμαχίζεται και εμβαπτίζεται σε ξύδι χρησιμοποιείται για την ποδάγρα.
Από την ονομασία του «homunculus» ανθρωπάριο ο Παράκελσος έλεγε ότι κατάγεται από ανθρώπινο σπέρμα που εμφυτεύεται σε ένα είδος αγγουριού, το οποίον σαπίζει στη φυσική θερμοκρασία αλογίσιας κοπριάς και μετά 40 μέρες θα αρχίζει να κινείται...
Στην ταύτιση του με το «homunculus» των αλχημιστών, ο Gerhard θέτει τον προβληματισμό: ότι ποτέ ένας αλχημιστής δεν διανοήθηκε πως τα πειράματά του σε σχέση για την δημιουργία του ανθρώπου θα αποτύγχαναν. Τόσο βαθιά ήταν η πεποίθηση του που έβλεπε εκείνο που επιθυμούσε να δει. Στην τελευταία αυτή φράση βρίσκεται μια μεγάλη αλήθεια, ο άνθρωπος αυταπατόμενος, ζει αυτό που δεν υπάρχει, οραματίζεται και πιστεύει το όραμα για αληθινό.
Στην ταύτιση του με το «homunculus» των αλχημιστών, ο Gerhard θέτει τον προβληματισμό: ότι ποτέ ένας αλχημιστής δεν διανοήθηκε πως τα πειράματά του σε σχέση για την δημιουργία του ανθρώπου θα αποτύγχαναν. Τόσο βαθιά ήταν η πεποίθηση του που έβλεπε εκείνο που επιθυμούσε να δει. Στην τελευταία αυτή φράση βρίσκεται μια μεγάλη αλήθεια, ο άνθρωπος αυταπατόμενος, ζει αυτό που δεν υπάρχει, οραματίζεται και πιστεύει το όραμα για αληθινό.
Στην Μάνη μια παροιμία λέει:«μαντραγούρα κι ανανίδα κι άλλο ένα χορταράκι, αν ξέραν οι μανάδες δεν θα χάναν τα παιδιά τους». Οι θρύλοι και οι παραδόσεις για τον μανδραγόρα δεν έχουν τέλος, στον αγώνα του ανθρώπου να γνωρίσει το άγνωστο και να το κατακτήσει. Η αμάθεια και οι προλήψεις απομεινάρια του παρελθόντος, έδιναν τροφή στους φερόμενους ως αγύρτες μάγους και θρησκευόμενους να προσπαθούν να ελέγξουν τις μάζες προς ίδιον όφελος.
Προσωπική εμπειρία (Μ. Κουμουνδούρου) : Πριν 4-5 χρόνια, σε κάποια έξοδο πολιτιστικών και περιβαλλοντικών αναζητήσεων, της γράφουσας με τον λαογράφο Κώστα Μπαλαφούτη στη γενέτειρα του, την Σχοινόλακα Πυλίας Μεσσηνίας, πηγαίνοντας με μέλη της σπηλαιολογικής εταιρίας να μας δείξει βάραθρο της περιοχής (ένα άγνωστο νεκροταφείο, έναν απρόσιτο καταρράχτη κρυμμένο μέσα σε οργιώδη βλάστηση), στη διαδρομή προς το βάραθρο αγνώστου βάθους σε πλαγιά λόφου, μας έδειξε ένα φυτό με περίεργο μικρό μηλοειδή καρπό, και παράρριζα φύλλα τύπου σέσκουλου. Δεν γνώριζε κανείς τι ήταν.
Σε 2η εξόρμηση πήγαμε οργανωμένοι και ξεριζώσαμε το μεγαλύτερο από τα φυτά. Το έδαφος ήταν πολύ συμπαγές, ασβεστώδες και δυσκολευτήκαμε αρκετά να το σκάψουμε μας πήρε 2,5 ώρες. Η ρίζα του ήταν 85 εκατοστά υπόλευκη σαρκώδης πασσαλώδης και στην απόληξη είχε δύο σκέλη, γύρω του επιφανειακά επί του εδάφους, ήταν αρκετά μικρότερα φυτά ενωμένα με λεπτές ρίζες στην κεντρική πασσαλώδη ρίζα του φυτού. Το πήγαμε στο γεωπόνο κ. Β. Καλογεράκη στην Καλαμάτα και μας προσδιόρισε το βοτανικό είδος Μανδραγόρα. Τότε δεν δώσαμε την δέουσα σημασία. Πιστεύουμε όσοι ασχοληθήκαμε ότι χρειάζεται ενδελεχή έρευνα για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Τον Μανδραγόρα τον ξεριζώσαμε ημέρα, δεν ακούσαμε καμία κραυγή και δεν πέθανε κανείς από τους παρόντες.....
ΠΗΓΕΣ
Ιπποκράτης: «περί τόπων κατά ανθρώπων»
Θεόφραστος: «περι φυτών ιστορίας»
Διοσκουρίδης
Gerhard Eis: Ο «hominculus» θρύλοι και παραδόσεις
Π. Παλάσιος: Περί δημώδους χρήσεως του Μανδραγόρα
Ν. Πολίτης: Παραδόσεις τόμος Β΄- Παροιμίες τόμος Α΄
Λακωνικά: από την περιοχή της Μάνης
Π. Λάζος: καθηγ. πανεπιστημίου
Β. Καλογεράκης: (γεωπόνος)
Μ. Μαραγκάκης: (κοινωνικός ανθρωπολόγος)
Κ. Μπαλαφούτης: (λαογράφος - ερευνητής)
Μ. Κουμουνδούρου: (αρχεία)
