Νησί με μικρό σε αριθμό πληθυσμό, 1.365 το 1922, εκ των οποίων οι 200 (14,65%) είχαν φύγει μετανάστες στο εξωτερικό (ως «εξωτερικό» υπολογίζονταν και η Ελλάδα, αφού η Αστυπάλαια ήταν υπό ιταλική κατοχή), δεν κατέγραψε κάποια σημαντική προσφυγική ροή στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Η μετανάστευση συνεχίστηκε και κορυφώθηκε τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια έως και τη δεκαετία του 1960.
Στην περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Αστυπάλαια έγινε πεδίο σκληρών συγκρούσεων, ειδικά στη λεγόμενη μάχη της Δωδεκανήσου (Σεπτέμβρης – Οκτώβρης του 1943), όταν οι Γερμανοί σημείωσαν σημαντικές επιτυχίες και οι Ιταλοί είχαν συνθηκολογήσει.
Οι κοντινές νησίδες Λεβίθα, Σύρνα, Κίναρος, Οφιδούσα, γίνονται σημεία απόκρυψης δυνάμεων καταδρομών των συμμάχων και συχνά σημειώθηκαν και εκεί συγκρούσεις με τους Γερμανούς.
Οι νησίδες χρησίμευαν και σαν βάσεις – σταθμοί για επιχειρήσεις στην Πάτμο, τους Λειψούς, την Αμοργό, τη Σαντορίνη, την Πάρο, κλπ
Σε ένα περιστατικό στις 20 Ιουνίου 1944 περιγράφεται το καμουφλάρισμα σκούνας στη Σύρνα στην οποία επέβαιναν Εγγλέζοι και ιερολοχίτες. Εκεί αγκυροβολεί χωρίς να αντιληφθεί τη σκούνα, επιταγμένο καΐκι με το οποίο Ιταλός λαθρέμπορος μετέφερε λάδι και σταφίδες από την Κρήτη για να τα πουλήσει στους λιμοκτονούντες νησιώτες. Οι κομάντος τον αιχμαλωτίζουν κατάσχουν το εμπόρευμα και τα χρυσά νομίσματα που είχε βουλιάζουν το καΐκι, παίρνουν (εθελοντικά) το ελληνικό πλήρωμα μαζί τους και συνεχίζουν τις δράσεις τους.
Στις 22 Οκτωβρίου 1943 το νησί πέφτει στα χέρια των Γερμανών, που μέσα σε λίγες ώρες το καταλαμβάνουν, μάλλον εύκολα.
Η αδυναμία των Γερμανών να υποστηρίξουν την άμυνα και επιτήρηση όχι μόνο της Αστυπάλαιας, αλλά συνολικά των νησιών του Αιγαίου και οι εξελίξεις σε όλα τα μέτωπα, τους οδηγούν σε αποχώρηση στις 2 Οκτωβρίου του 1944.
Γερμανικό πυροβόλο στο Στενό – αρχείο Jean Francois Lagueniere
Σε τηλεγράφημα του Βασίλη Πιπίνου συνεργάτη του ελληνικού αρχηγείου της Χίου, περιγράφεται ο αφοπλισμός Ιταλών, που μετά την αποχώρηση των Γερμανών ήθελαν – εκτιμούσαν ότι επανέρχεται το καθεστώς της ιταλοκρατίας και «έπρεπε» να αναλάβουν τη διοίκηση του νησιού (παρόμοια περίπτωση με αυτή της Καρπάθου).
Επειδή όταν κατέλαβαν οι Γερμανοί την Αστυπάλαια αιχμαλώτισαν τους Ιταλούς και τους έστειλαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, αρχικά οδηγούμαστε στην εκτίμηση ότι όσοι Ιταλοί έμειναν ήταν ομοϊδεάτες με τους Γερμανούς και επέλεξαν τη συνεργασία με αυτούς. Δεν ήταν όμως έτσι αφού οι περίπου 150 Ιταλοί κρύφτηκαν – φιλοξενήθηκαν από Αστυπαλιώτες όταν συνθηκολόγησε η Ιταλία και εμφανίστηκαν μετά την αποχώρηση των Γερμανών «αξιώνοντας» να κάνουν και κουμάντο (είχαν διατηρήσει τον οπλισμό τους).
Δύο Γερμανοί συνεργαζόμενοι με τους κατοίκους του νησιού (ίσως από τους αντιναζιστές Γερμανούς που σε πολλές περιπτώσεις συνεργάστηκαν με Έλληνες) οπλισμένοι με χειροβομβίδες απείλησαν τους συγκεντρωμένους σε εκκλησία Ιταλούς, ότι θα τους ανατίναζαν αν δεν παραδοθούν, όπως και τελικά έγινε.
φωτο αρχείο Dr Peter Schenk, Jean Francois Lagueniere απόβαση Γερμανών κομάντος με αποβατικά φουσκωτά σκάφη στον όρμο του Πανόρμου
Γράφει μεταξύ άλλων ο Πιπίνος: «Ο λαός επαναστάτησε διότι δεν επιθυμεί πλέον να ζει υπό την δουλείαν των τυρράνων τούτων και φρόντισε τεχνηέντως να τους αφοπλίσει, κρατών άπαντας αιχμαλώτους , να παραδώσει εις υμάς. Επειδή όμως υποχρεούμεθα να διατηρούμε πολλούς αστυνομικούς δια την επίβλεψιν αυτών, επειδή αι τροφαί της νήσου μας ελλίπουσι σχεδόν καθ’ ολοκληρίαν, δέον να φροντίσετε την αποστολή μέσου τινός να τους παραλάβη και μας απαλλάξετε πολλών φροντίδων δια τους εν λόγω στρατιώτας. Επείγει συντόμως αποστολή τροφίμων διά τον πληθυσμό δια να προλάβωμεν του εκ πείνης θάνατον πολλών πολιτών, διότι ουδέποτε η γερμανική κυβέρνησις εσκέφθη δια τον αστικόν πληθυσμόν. Καίτοι άφθονα τρόφιμα είχεν εις τας αποθήκας της προτίμησε να κατακαύση ταύτα, παρά να δώσει εις τους πολίτας, έστω και επί πληρωμή».
Στις 16 Οκτωβρίου 1944 ο Δήμαρχος Αστυπάλαιας Γιάννης Βογιατζής έγραφε μεταξύ άλλων στην αναφορά του προς το αρχηγείο της Χίου, μιλώντας για σύνολο πληθυσμού του νησιού 1.850 κατοίκων: «Οι Γερμανοί αποχωρούντες εκ της νήσου ταύτης ανετίναξαν εις τον αέρα όπου στρατιωτικόν σημείο, εγκαταλείψαντες τους κατοίκους εις αθλιωτάτην και απελπιστική θέσιν. Κάθε περιγραφικός χρωστήρ θα ηδυνάτει να περιγράψει την απόγνωσιν των κατοίκων οίτινες ευρέθησαν άνευ τροφίμων, γυμνοί και ανυπόδυτοι». Και σε άλλο σημείο «από της σήμερον στερούμεθα των πάντων τροφίμων εν γένει, ειδών υποδύσεως και ιματισμού».
Ο Δήμαρχος κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής είχε συλληφθεί από τους Γερμανούς και είχε μεταφερθεί σε στρατόπεδο στη Λέρο. Είχε προηγηθεί απαγωγή Γερμανών αξιωματικών από κομάντος και γερμανικά αντίποινα με συλλήψεις σημαντικών προσωπικοτήτων του νησιού. Όπως αναφέρει ο γιός του Μανώλης Βογιατζής «Από το στρατόπεδο αυτό απελευθέρωσε τον πατέρα μου με μία παράτολμη επιχείρηση ο Νικόλας Τρικοίλης πατέρας του Γιώργου Τρικοίλη». Διαβάστε την ανάρτηση «Τα καΐκια της Ψερίμου και οι Τρικοίληδες»).
Ο Νικόλας Τρικοίλης που ανήκε στη δωδεκανησιακή αντίσταση και ήταν έμπειρος και γνώστης της Λέρου και του συγκεκριμένου στρατοπέδου, αποβιβάστηκε νύχτα στο νησί, έκοψε το συρματόπλεγμα απελευθέρωσε τον πατέρα μου και τον μετέφερε σε μία βάρκα και στη συνέχεια κωπηλατώντας τον μετέφερε στα τουρκικά παράλια και τον παρέδωσε στους Άγγλους. Οι Άγγλοι παρασημοφόρησαν τον πατέρα μου και τον ρώτησαν σε τι θα μπορούσαν να τον βοηθήσουν. Ο πατέρας μου τους ζήτησε να τον βάλουν σε ένα καΐκι να φορτώσουν τρόφιμα επειδή οι Γερμανοί φεύγοντας τα πήραν όλα μαζί τους και να τον στείλουν πίσω στην Αστυπάλαια όπως και έγινε. Επιστρέφοντας ο πατέρας μου στην Αστυπάλαια μοίρασε τα τρόφιμα στους κατοίκους. Στη συνέχεια και με το κενό εξουσίας που δημιουργήθηκε στο νησί, μετά την αποχώρηση των Γερμανών, προσπάθησε να δημιουργήσει μία υποτυπώδη ένοπλη αστυνομική αρχή, κάτι σαν πολιτοφυλακή, η οποία ήταν επιφορτισμένη με την τήρηση της τάξης με διοικητές τους Ρούσο Οικονόμου και Μιχάλη Καντούνια (Κουιρίνι)».
Ευχαριστούμε το Δήμο Αστυπάλαιας και το δημοτικό σύμβουλο Ιάκωβο Λαπατά για τη συνεργασία και την παραχώρηση του βιβλίου«Αστυπάλαια – ιστορία και ιστορίες» (Ελευθέριος Φιλήμων Ξάνθος) ISBN 978-960-931619-4, έκδοση του 2009 με χορηγό το Δήμο Αστυπάλαιας. Πρόκειται για σημαντικό εκδοτικό έργο που περιέχει την ιστορία του νησιού από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας.
Επιμέλεια έρευνας: Νάσος Μπράτσος
Η μετανάστευση συνεχίστηκε και κορυφώθηκε τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια έως και τη δεκαετία του 1960.
Στην περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Αστυπάλαια έγινε πεδίο σκληρών συγκρούσεων, ειδικά στη λεγόμενη μάχη της Δωδεκανήσου (Σεπτέμβρης – Οκτώβρης του 1943), όταν οι Γερμανοί σημείωσαν σημαντικές επιτυχίες και οι Ιταλοί είχαν συνθηκολογήσει.
Οι κοντινές νησίδες Λεβίθα, Σύρνα, Κίναρος, Οφιδούσα, γίνονται σημεία απόκρυψης δυνάμεων καταδρομών των συμμάχων και συχνά σημειώθηκαν και εκεί συγκρούσεις με τους Γερμανούς.
Οι νησίδες χρησίμευαν και σαν βάσεις – σταθμοί για επιχειρήσεις στην Πάτμο, τους Λειψούς, την Αμοργό, τη Σαντορίνη, την Πάρο, κλπ
Σε ένα περιστατικό στις 20 Ιουνίου 1944 περιγράφεται το καμουφλάρισμα σκούνας στη Σύρνα στην οποία επέβαιναν Εγγλέζοι και ιερολοχίτες. Εκεί αγκυροβολεί χωρίς να αντιληφθεί τη σκούνα, επιταγμένο καΐκι με το οποίο Ιταλός λαθρέμπορος μετέφερε λάδι και σταφίδες από την Κρήτη για να τα πουλήσει στους λιμοκτονούντες νησιώτες. Οι κομάντος τον αιχμαλωτίζουν κατάσχουν το εμπόρευμα και τα χρυσά νομίσματα που είχε βουλιάζουν το καΐκι, παίρνουν (εθελοντικά) το ελληνικό πλήρωμα μαζί τους και συνεχίζουν τις δράσεις τους.
Στις 22 Οκτωβρίου 1943 το νησί πέφτει στα χέρια των Γερμανών, που μέσα σε λίγες ώρες το καταλαμβάνουν, μάλλον εύκολα.
Η αδυναμία των Γερμανών να υποστηρίξουν την άμυνα και επιτήρηση όχι μόνο της Αστυπάλαιας, αλλά συνολικά των νησιών του Αιγαίου και οι εξελίξεις σε όλα τα μέτωπα, τους οδηγούν σε αποχώρηση στις 2 Οκτωβρίου του 1944.
Γερμανικό πυροβόλο στο Στενό – αρχείο Jean Francois LagueniereΣε τηλεγράφημα του Βασίλη Πιπίνου συνεργάτη του ελληνικού αρχηγείου της Χίου, περιγράφεται ο αφοπλισμός Ιταλών, που μετά την αποχώρηση των Γερμανών ήθελαν – εκτιμούσαν ότι επανέρχεται το καθεστώς της ιταλοκρατίας και «έπρεπε» να αναλάβουν τη διοίκηση του νησιού (παρόμοια περίπτωση με αυτή της Καρπάθου).
Επειδή όταν κατέλαβαν οι Γερμανοί την Αστυπάλαια αιχμαλώτισαν τους Ιταλούς και τους έστειλαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, αρχικά οδηγούμαστε στην εκτίμηση ότι όσοι Ιταλοί έμειναν ήταν ομοϊδεάτες με τους Γερμανούς και επέλεξαν τη συνεργασία με αυτούς. Δεν ήταν όμως έτσι αφού οι περίπου 150 Ιταλοί κρύφτηκαν – φιλοξενήθηκαν από Αστυπαλιώτες όταν συνθηκολόγησε η Ιταλία και εμφανίστηκαν μετά την αποχώρηση των Γερμανών «αξιώνοντας» να κάνουν και κουμάντο (είχαν διατηρήσει τον οπλισμό τους).
Δύο Γερμανοί συνεργαζόμενοι με τους κατοίκους του νησιού (ίσως από τους αντιναζιστές Γερμανούς που σε πολλές περιπτώσεις συνεργάστηκαν με Έλληνες) οπλισμένοι με χειροβομβίδες απείλησαν τους συγκεντρωμένους σε εκκλησία Ιταλούς, ότι θα τους ανατίναζαν αν δεν παραδοθούν, όπως και τελικά έγινε.
φωτο αρχείο Dr Peter Schenk, Jean Francois Lagueniere απόβαση Γερμανών κομάντος με αποβατικά φουσκωτά σκάφη στον όρμο του ΠανόρμουΓράφει μεταξύ άλλων ο Πιπίνος: «Ο λαός επαναστάτησε διότι δεν επιθυμεί πλέον να ζει υπό την δουλείαν των τυρράνων τούτων και φρόντισε τεχνηέντως να τους αφοπλίσει, κρατών άπαντας αιχμαλώτους , να παραδώσει εις υμάς. Επειδή όμως υποχρεούμεθα να διατηρούμε πολλούς αστυνομικούς δια την επίβλεψιν αυτών, επειδή αι τροφαί της νήσου μας ελλίπουσι σχεδόν καθ’ ολοκληρίαν, δέον να φροντίσετε την αποστολή μέσου τινός να τους παραλάβη και μας απαλλάξετε πολλών φροντίδων δια τους εν λόγω στρατιώτας. Επείγει συντόμως αποστολή τροφίμων διά τον πληθυσμό δια να προλάβωμεν του εκ πείνης θάνατον πολλών πολιτών, διότι ουδέποτε η γερμανική κυβέρνησις εσκέφθη δια τον αστικόν πληθυσμόν. Καίτοι άφθονα τρόφιμα είχεν εις τας αποθήκας της προτίμησε να κατακαύση ταύτα, παρά να δώσει εις τους πολίτας, έστω και επί πληρωμή».
Στις 16 Οκτωβρίου 1944 ο Δήμαρχος Αστυπάλαιας Γιάννης Βογιατζής έγραφε μεταξύ άλλων στην αναφορά του προς το αρχηγείο της Χίου, μιλώντας για σύνολο πληθυσμού του νησιού 1.850 κατοίκων: «Οι Γερμανοί αποχωρούντες εκ της νήσου ταύτης ανετίναξαν εις τον αέρα όπου στρατιωτικόν σημείο, εγκαταλείψαντες τους κατοίκους εις αθλιωτάτην και απελπιστική θέσιν. Κάθε περιγραφικός χρωστήρ θα ηδυνάτει να περιγράψει την απόγνωσιν των κατοίκων οίτινες ευρέθησαν άνευ τροφίμων, γυμνοί και ανυπόδυτοι». Και σε άλλο σημείο «από της σήμερον στερούμεθα των πάντων τροφίμων εν γένει, ειδών υποδύσεως και ιματισμού».
Ο Δήμαρχος κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής είχε συλληφθεί από τους Γερμανούς και είχε μεταφερθεί σε στρατόπεδο στη Λέρο. Είχε προηγηθεί απαγωγή Γερμανών αξιωματικών από κομάντος και γερμανικά αντίποινα με συλλήψεις σημαντικών προσωπικοτήτων του νησιού. Όπως αναφέρει ο γιός του Μανώλης Βογιατζής «Από το στρατόπεδο αυτό απελευθέρωσε τον πατέρα μου με μία παράτολμη επιχείρηση ο Νικόλας Τρικοίλης πατέρας του Γιώργου Τρικοίλη». Διαβάστε την ανάρτηση «Τα καΐκια της Ψερίμου και οι Τρικοίληδες»).
Ο Νικόλας Τρικοίλης που ανήκε στη δωδεκανησιακή αντίσταση και ήταν έμπειρος και γνώστης της Λέρου και του συγκεκριμένου στρατοπέδου, αποβιβάστηκε νύχτα στο νησί, έκοψε το συρματόπλεγμα απελευθέρωσε τον πατέρα μου και τον μετέφερε σε μία βάρκα και στη συνέχεια κωπηλατώντας τον μετέφερε στα τουρκικά παράλια και τον παρέδωσε στους Άγγλους. Οι Άγγλοι παρασημοφόρησαν τον πατέρα μου και τον ρώτησαν σε τι θα μπορούσαν να τον βοηθήσουν. Ο πατέρας μου τους ζήτησε να τον βάλουν σε ένα καΐκι να φορτώσουν τρόφιμα επειδή οι Γερμανοί φεύγοντας τα πήραν όλα μαζί τους και να τον στείλουν πίσω στην Αστυπάλαια όπως και έγινε. Επιστρέφοντας ο πατέρας μου στην Αστυπάλαια μοίρασε τα τρόφιμα στους κατοίκους. Στη συνέχεια και με το κενό εξουσίας που δημιουργήθηκε στο νησί, μετά την αποχώρηση των Γερμανών, προσπάθησε να δημιουργήσει μία υποτυπώδη ένοπλη αστυνομική αρχή, κάτι σαν πολιτοφυλακή, η οποία ήταν επιφορτισμένη με την τήρηση της τάξης με διοικητές τους Ρούσο Οικονόμου και Μιχάλη Καντούνια (Κουιρίνι)».
Ευχαριστούμε το Δήμο Αστυπάλαιας και το δημοτικό σύμβουλο Ιάκωβο Λαπατά για τη συνεργασία και την παραχώρηση του βιβλίου«Αστυπάλαια – ιστορία και ιστορίες» (Ελευθέριος Φιλήμων Ξάνθος) ISBN 978-960-931619-4, έκδοση του 2009 με χορηγό το Δήμο Αστυπάλαιας. Πρόκειται για σημαντικό εκδοτικό έργο που περιέχει την ιστορία του νησιού από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας.
Επιμέλεια έρευνας: Νάσος Μπράτσος
