Η κορτιζόλη θεωρείται η κατεξοχήν ορμόνη του στρες. Όταν το στρες αυξάνει πάνω από το μέσο όρο (για μεγάλο χρονικό διάστημα, όπως στην κατάθλιψη π.χ) τα επίπεδα της κορτιζόλης στον οργανισμό είναι υψηλά και προκαλούν ανεπιθύμητες ενέργειες, φθείροντας τον οργανισμό.
Η κορτιζόλη είναι μια στεροειδής ορμόνη που παράγεται από το φλοιό των επινεφριδίων. Όπως συμβαίνει με όλες τις στεροειδείς ορμόνες, συντίθεται από τη χοληστερόλη, μετά από μια αλληλουχία βιοχημικών αντιδράσεων. Η κορτιζόλη, με τις πολυποίκιλες δράσεις της, βοηθά τον οργανισμό να ανταπεξέρχεται στις μακροχρόνιες καταστάσεις stress. Είναι ορμόνη απαραίτητη για τη ζωή, και αυτό φαίνεται σε καταστάσεις έλλειψής της (φλοιοεπινεφριδιακή ανεπάρκεια), οπότε μπορεί να επέλθει ακόμη και ο θάνατος.
Η κορτιζόλη ευθύνεται για καταστάσεις όπως:
• της βουλιμίας,
• της απώλειας μυϊκού όγκου,
• διαβήτη,
• απώλειας μνήμης,
• κατάθλιψης και
• καρκίνου του προστάτη.
Μακροχρόνια, η κορτιζόλη μπορεί να αποβεί καταστροφική.
Λόγω της επίδρασής της στο μεταβολισμό της γλυκόζης, χαρακτηρίζεται ως γλυκοκορτικοειδές. Το φαρμακευτικό ανάλογο της κορτιζόλης ονομάζεται υδροκορτιζόνη και χρησιμοποιείται κυρίως για την αντιμετώπιση αλλεργικών και φλεγμονωδών καταστάσεων. Επίσης, έχουν παρασκευαστεί πολλά συνθετικά ανάλογα της κορτιζόλης, που χρησιμοποιούνται ευρέως στη θεραπευτική, εκμεταλλευόμενοι την ανοσοκατασταλτική και αντιφλεγμονώδη τους δράση.
Η έκκριση κορτιζόλης από το φλοιό των επινεφριδίων βρίσκεται κάτω από τον έλεγχο της υπόφυσης και του υποθαλάμου. Η αδρενοκορτικοτρόπος ορμόνη (ACTH, Adrenocorticotropic Hormone), που εκκρίνεται από τον πρόσθιο λοβό της υπόφυσης (αδενοϋπόφυση), διεγείρει την έκκριση κορτιζόλης. Αντιστοίχως η κορτικοεκλυτίνη (CRH, Corticotropin Releasing Hormone, ορμόνη εκλυτική της έκκρισης ACTH) διεγείρει την έκκριση ACTH από την αδενοϋπόφυση. Η κορτιζόλη, από την άλλη πλευρά ασκεί ανασταλτικό έλεγχο στην έκκριση CRH. Με τον τρόπο αυτό, ο υποθάλαμος έχει την ικανότητα να αντιλαμβάνεται τα επίπεδα της κορτιζόλης και να προσαρμόζει ανάλογα τη λειτουργία του (αρνητική ανατροφοδότηση ή feedback).
Ο ρυθμός έκκρισης κορτιζόλης παρουσιάζει ημερήσιες διακυμάνσεις. Η μέγιστη συγκέντρωση κορτιζόλης παρατηρείται τις πρώτες πρωινές ώρες, ενώ η ελάχιστη συγκέντρωση κορτιζόλης παρατηρείται στο μέσο περίπου της νύκτας. Ο υποθάλαμος έχει την ικανότητα να αντιλαμβάνεται τη διαδοχή ημέρας και νύκτας, μέσω νευρικών ώσεων που καταφθάνουν σε αυτόν από τον αμφιβληστροειδή χιτώνα του οφθαλμού. Η έκκριση CRH από τον υποθάλαμο προσαρμόζεται στις διακυμάνσεις του φωτός και προκαλεί αντίστοιχες διακυμάνσεις στην έκκριση κορτιζόλης από το φλοιό των επινεφριδίων. Για το λόγο αυτό, η μέτρηση της κορτιζόλης του πλάσματος έχει σχετική μόνο διαγνωστική αξία.
Στο πλάσμα του αίματος υπάρχει ειδική πρωτεΐνη για τη δέσμευση της κορτιζόλης, η τρανσκορτίνη (CBG). Μια ποσότητα κορτιζόλης δεσμεύεται και από τη λευκωματίνη. Το δραστικό κλάσμα της κορτιζόλης, πάντως είναι το μη δεσμευμένο, που βρίσκεται σε δυναμική ισορροπία με το δεσμευμένο.
Σχεδόν κάθε κύτταρο διαθέτει υποδοχείς κορτιζόλης και έτσι η κορτιζόλη μπορεί να αποκτά πολλές δράσεις ανάλογα με το είδος των κυττάρων στα οποία ενεργεί. Αυτές οι δράσεις περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων:
• τον έλεγχο των επιπέδων σακχάρου στο αίμα
• τον έλεγχο του ισοζυγίου νερού και άλατος ασκώντας έτσι επιρροή στην αρτηριακή πίεση
• σημαντικό ρόλο στη διαδικασία της μνήμης και την ανοσοαπόκριση
• κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, η αυξημένη εμβρυϊκή παραγωγή κορτιζόλης, μεταξύ της 30 και 32ης εμβδομάδας της κύησης, οδηγεί στην παραγωγή του εμβρυϊκού επιφανειοδραστικού πνεύμονα για την προώθηση της ωρίμανσης των πνευμόνων
Σε αρκετές καταστάσεις αυξάνει η έκκριση κορτιζόλης, κοινό χαρακτηριστικό των οποίων είναι το stress. Παραδείγματα αποτελούν η ασθένεια, η μυϊκή εξάντληση, ο πυρετός, ο πόνος και η υπογλυκαιμία. Στις καταστάσεις αυτές, η κορτιζόλη κινητοποιεί τον μεταβολισμό του οργανισμού προς την κατεύθυνση της προσαρμογής προς το στρεσσογόνο παράγοντα.
Η κορτιζόλη αυξάνει το σάκχαρο του αίματος διασπώντας το γλυκογόνο και προωθώντας τη μετατροπή των αμινοξέων σε γλυκόζη στο ήπαρ, διαδικασία που ονομάζεται γλυκονεογένεση. Για το λόγο αυτό η κορτιζόλη είναι μια διαβητογόνος ορμόνη. Από την άλλη πλευρά ενισχύει τον καταβολισμό των πρωτεϊνών. Η μυϊκή μάζα ελαττώνεται, ενώ παρουσιάζεται και οστεοπορωτική δράση. Επίσης ενισχύει τη λιπόλυση. Ωστόσο, με την παρουσία της κορτιζόλης, το λίπος έχει την τάση να συγκεντρώνεται στον τράχηλο και τον κορμό. Η κορτιζόλη καταστέλλει το ανοσοποιητικό σύστημα, και κυρίως τα λεμφοκύτταρα, ενώ περιορίζει την εκδήλωση της φλεγμονώδους απάντησης. Με τον τρόπο αυτό, αυξάνεται η επιρρέπεια του οργανισμού απέναντι στις λοιμώξεις. Λόγω κατακράτησης χλωριούχου νατρίου, αυξάνεται και η αρτηριακή πίεση. Όταν υπάρχει υπερέκκριση κορτιζόλης, μπορεί να παρατηρηθούν ψυχικές διαταραχές. Τέλος, η κορτιζόλη μπορεί να προκαλέσει νέος έλκος στο γαστρεντερικό σύστημα ή να αναζωπυρώσει παλαιό έλκος.
Η υπερέκκριση κορτιζόλης ή η υπερδοσολογία των γλυκοκορτικοειδών, όταν χρησιμοποιούνται για θεραπευτικούς σκοπούς, προκαλεί το σύνδρομο Cushing.
Η υπερβολικά αυξημένη έκκριση κορτιζόλης στην περίπτωση αυτή μπορεί να οφείλεται είτε σε υπερπαραγωγή ACTH από την υπόφυση είτε σε υπέρμετρη απελευθέρωση κορτιζόλης από τα επινεφρίδια. Τα συμπτώματα περιλαμβάνουν:
• Ταχεία αύξηση του σωματικού βάρους, κυρίως στο πρόσωπο, το στήθος και την κοιλιά
• «Στρογγυλό» πρόσωπο
• Υψηλή αρτηριακή πίεση
• Οστεοπόρωση
• Αλλοιώσεις του δέρματος (μώλωπες, ραγάδες)
• Μυϊκή αδυναμία
• Κυκλοθυμία, άγχος, κατάθλιψη, ευερεθιστότητα
• Αυξημένη δίψα και συχνότητα ούρησης, σακχαρώδης διαβήτης
• Έλλειψη σεξουαλικής επιθυμίας
• Οι περίοδοι μπορεί να γίνουν ακανόνιστες, λιγότερο συχνές ή να επέλθει αμηνόρροια
Οι παρακάτω καταστάσεις μπορεί επίσης να είναι η αιτία για ελαφρά έως σημαντικά υψηλές τιμές κορτιζόλης και καλό θα ήταν να λαμβάνονται υπόψη όταν πρόκειται για την αξιολόγηση των εργστηριακών εξετάσεων:
• Οι ιογενείς λοιμώξεις
• Η κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων καφεΐνης
• Η στέρηση ύπνου
• Η έντονη ή παρατεταμένη αεροβική άσκηση
• Τα χαμηλά επίπεδα οιστρογόνων
• Ένας σοβαρός τραυματισμός ή διάφορα στρεσογόνα γεγονότα μπορεί να προκαλέσουν την αύξηση της παραγωγής κορτιζόλης για παρατεταμένες περιόδους
• Η νευρική ανορεξία
• Ο σοβαρός περιορισμός θερμίδων σε σημαντικά υποθερμιδικές δίαιτες
Έλλειψη κορτιζόλης παρατηρείται στην ανεπάρκεια του φλοιού των επινεφριδίων (νόσος του Addison). Οι χαμηλές τιμές κορτιζόλης μπορεί να οφείλονται σε μια κατάσταση που ονομάζεται νόσος του Addison ή επινεφριδιακή ανεπάρκεια. Η έναρξη των συμπτωμάτων είναι συχνά πολύ σταδιακή. Τα συμπτώματα μπορεί να περιλαμβάνουν κόπωση, ζάλη, απώλεια βάρους, μυϊκή αδυναμία, αλλαγές στη διάθεση και μελάγχρωση περιοχών του δέρματος.
Επίσης τα παρακάτω μπορεί να προκαλέσουν μείωση των τιμών κορτιζόλης:
• Τα συμπληρώματα μαγνησίου μειώνουν τα επίπεδα της κορτιζόλης μετά από αερόβια άσκηση
• Τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα έχουν μια δοσοεξαρτώμενη επίδραση, προκαλώντας μείωση της κορτιζόλης που απελευθερώνεται λόγω ψυχολογικού στρες
• Η μουσικοθεραπεία
• Το γέλιο και το χιούμορ!
• Το μαύρο τσάι
• Ο χορός έχει αποδειχθεί ότι οδηγεί σε σημαντική μείωση στις συγκεντρώσεις κορτιζόλης στο σίελο.
Oσοι κατανάλωσαν 4 ώρες ημερησίως για βραδινό ύπνο παρουσίασαν επίπεδα κορτιζόλης 37% υψηλότερα από αυτούς που κοιμούνται για 8 γεμάτες ώρες. Οσοι έμειναν άυπνοι όλο το 24ωρο ανέβασαν την κορτιζόλη τους ψηλότερα κατά 45%.
Ο «ποιοτικός» ύπνος είναι εξίσου σημαντικός. Οσοι απολαμβάνουν περισσότερο σωστό ύπνο εκκρίνουν 65% περισσότερη ορμόνη ανάπτυξης (Human Growth Hormone). Η ορμόνη HGH αποτρέπει την εξολόθρευση της μυϊκής μάζας από την κορτιζόλη.
Πιείτε μαύρο τσάι: Μειώνει την κορτιζόλη κατά 47%
Ανακούφιση και ηρεμία δίνει το μαύρο τσάι σε όσους το επιλέγουν. Αυτή είναι αλλωστε και η φιλοσοφία των Αγγλων που κάθε απόγευμα μαζεύονται και πίνουν το αγαπημένο τους αφέψημα. Εθελοντές που συμμετείχαν σε μελέτη ερευνητών του University College London (UCL) στους οποίους δόθηκε μία στρεσογόνα αποστολή έδειξε ότι τα επίπεδα της κορτιζόλης στα άτομα που πίνουν τσάι συστηματικά ήταν μειωμένα κατά 47% σε σύγκριση με εκείνα που δεν απολάμβαναν το αφέψημα. Ο συγγραφέας της μελέτης Dr. Αντριου Στέπτοου, υποθέτει ότι φυσικά χημικά όπως οι πολυφαινόλες και τα φλαβονοειδή ευθύνονται για την ηρεμιστική ιδιότητα του τσαγιού.
Λόγω των σημαντικών αυξομειώσεων της κορτιζόλης στη διάρκεια της μέρας, δεν αρκεί μία τιμή κορτιζόλης για να τεθεί μια διάγνωση. Ανάλογα με τις τιμές και τα κλινικά ευρήματα, υπάρχουν συγκεκριμένες διαγνωστικές αλληλουχίες που πρέπει κάθε φορά να ακολουθούνται. Γι αυτό και επιβάλλεται σε κάθε περίπτωση η εκτίμηση από ενδοκρινολόγο.
