Γράφει ο ΚΩΣΤΗΣ ΠΕΤΡΑΚΗΣ, κοινωνιολόγος
Διαβάζουμε στο βιβλίο του Μανώλη Γλέζου “Εθνική Αντίσταση 1941-14945”: “Να μη δολοφονηθούν οι μνήμες.....Κι επειδή δεν καταφέρνουν να δολοφονήσουν τις μνήμες, γι΄ αυτό έχει ξεκινήσει από δω και χρόνια μια διακεκριμένη επιχείρηση διαστρέβλωσης των ιστορικών γεγονότων. Μειώνουν π.χ. τα αντιστασιακά γεγονότα, μειώνουν τη δύναμη των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής....μειώνουν και την καθοριστική συμβολή του αγώνα του ελληνικού λαού στην ήττα του ναζισμού.
Κι όλα αυτά γιατί; Για να εμποδίσουν την αντίσταση του λαού εναντίων της λαίλαπας που έχει ξεσπάσει, εναντίων της παγκοσμιοκρατίας, της νέας μορφής του ναζισμού, που απειλεί την ανθρωπότητα...”
Κι όλα αυτά γιατί; Για να εμποδίσουν την αντίσταση του λαού εναντίων της λαίλαπας που έχει ξεσπάσει, εναντίων της παγκοσμιοκρατίας, της νέας μορφής του ναζισμού, που απειλεί την ανθρωπότητα...”
Μήπως το ίδιο δεν επιχειρείται και για την Αντίσταση των Σελινιωτών κατά των πάνοπλων Γερμανών εισβολέων στις 24-25/05/1941 στο Φαράγγι της Καντάνου; Η υπογραφή από τον Υπουργό Πολιτισμού Κον Λιάπη της ανιστόρητης και βέβηλης γνωμοδότησης του Κ.Σ.Ν.Μ. όχι μόνο επιβεβαιώνει τις ανησυχίες του Μανώλη Γλέζου άλλα και δείχνει πόσο επικίνδυνος και αδίσταχτος μπορεί να γίνει ο νέος “εισβολέας” για χάρη των μεγάλων οικονομικών συμφερόντων.
Όμως υπάρχουν όχι μόνο μνήμες, αλλά και γραπτές μαρτυρίες για αυτή την παράτολμη αλλά και ένδοξη αναμέτρηση των παππούδων και γιαγιάδων μας με τον πάνοπλο κατακτητή.
Βασιζόμενοι σ΄ αυτές αλλά και στην αντίστοιχη βιβλιογραφία, θα επιχειρήσουμε να ανασυνθέσουμε τα ιστορικά γεγονότα, προτείνοντας παράλληλα την ανάγκη για βαθύτερη και αναλυτικότερη μελέτη του θέματος.
Στις 20 Μαΐου 1941 ξεκίνησε η ξακουστή μάχη της Κρήτης. Οι κάτοικοι της Καντάνου μαζί με τους άλλους Σελινιώτες γνώριζαν τις συνέπειες και τα αντίποινα από τους ναζί για την πιθανή συμμετοχή τους σ΄ αυτή. Κάψιμο του χωριού τους και εκτελέσεις περίμεναν όσους πολίτες τολμούσαν να αντισταθούν στο Γ΄ Ράιχ! Τα όπλα και τα εφόδια που διέθεταν έπειτα και από την επίταξη του Μεταξά ήταν ελάχιστα: κυνηγετικά, γκράδες της τουρκοκρατίας, μάλιγχερ της βουλγαρίας, με ελάχιστα φυσίγγια, 5-50 ο καθένας. Κι όμως όπως σημειώνει και ο Ι. Αναστασάκης “...δυο μέρες πριν απο τη μάχη του φαραγγιού, έξω απο το Δημοτικό Σχολειό πήραν την απόφαση τους ότι “ Εμείς θα πολεμήσουμε κι΄ας κάψουν τα σπίτια μας, μα εξανάκαψαν τα ”. Γνώριζαν εκείνη την ώρα, πως η Κρήτη περνούσε στα χέρια των Γερμανών, κι΄ οι φρόνιμοι σε τέτοιες ώρες καλύτερα είναι να κάθονται στην ησυχία των. Εν γνώσει των, οδηγήθηκαν στην καταστροφή της Καντάνου, με την αντίσταση των και στο Φαράγγι...”
Ο σχηματισμός πολιτοφυλακής στο Σέλινο ανατέθηκε στον έφεδρο Συν/ρχη Χαράλαμπο Σειραδάκη από τον Στρ/κό Δ/τή Χανίων μετά την πτώση των Γερμανών στην Κρήτη. Ο ίδιος αναφέρει σε επιστολή του ότι“ Έπρεπε να κινηθεί το Σέλινο αλλά με ποιους και ποια μέσα...; Εκείνη τη στιγμή, μου μίλησαν οι πεθαμένοι οι ήρωες που πάντα παραμένουν φρουροί της Ελευθερίας. Και που έγραψαν με το αίμα τους και την στροφή του εθνικού μας Κρητικού ύμνου και άκουσα να βουίζει στα αυτιά μου το ΑΠΟ ΔΩ ΣΕΛΙΝΙΩΤΕΣ, ΛΑΚΙΩΤΕΣ, ΑΠΟ ΚΕΙ ΣΤΗ ΦΩΤΙΑ ΟΙ ΣΦΑΚΙΑΝΟΙ. Την επανέλαβα και δεν πρόφθασα να την τελειώσω και η Κάντανος εγέμισε από παλληκάρια. Ξανάνιωσαν οι γέροι, μεγάλωσαν οι έφηβοι, βγήκαν από τις κρύπτες των μερικά άχρηστα και σκουριασμένα όπλα. Και έλαμψε η λεβεντιά των κρητικών βουνών...”
ΟΙ Γερμανοί ανησυχούσαν μήπως και συμμαχικά στρατεύματα ερχόμενα από την Παλαιόχωρα επιχειρούσαν να υπερφαλαγγίσουν τις γερμανικές μονάδες που μάχονταν στα βόρεια του νησιού και αυτό επέβαλε τον έλεγχο του μοναδικού δρόμου προς την Παλαιόχωρα. Όμως τα πρώτα τμήματα που ξεκίνησαν πρωί στις 23 Μάη αποδεκατίστηκαν, στην Κίσσαμο, στα Μεσαύλια και στα Φλώρια, όπου η μάχη κράτησε ως αργά το απόγευμα.
Η πρώτη προσπάθεια των Γερμανών να περάσουν αναγνωριστικά το Φαράγγι έγινε στις 23/05 από δυο μοτοσυκλέτες με 5 Γερμανούς. Ο υπονωματάρχης Σελίνου Βασίλειος Αντωνογιαννάκης ήταν εκεί. “Την 23ην/5/1941 και περί ώρα 11ην πρωινήν ενώ ευρισκόμουν μετά (άλλων)... ένα χιλιόμετρο έξωθι της κωμοπόλεως Καντάνου και άνωθεν της αμαξιτής οδού της αγούσης δια τα Χανιά, αποτελούντες ένα εκ των προαναφερθέντων φυλακίων, έφθασαν δυο μοτοσυκλέτες φέρουσαι 5 Γερμανούς και μόλις πλησίασαν περί τα 300 μέτρα τους πυροβολίσαμεν και αμέσως έλαβον θέσεις και αυτοί και άρχισαν να μας βάζουν δια των αυτομάτων όπλων... Η μάχη αυτή διήρκησεν μια ώρα....μέχρις ότου ηναγκάσαμεν τους Γερμανούς με τα πενιχρά μας μέσα να οπισθοχωρήσουν τμηματικώς εξ ων δύο εξ αυτών οίτινες παρέλαβον τας μοτοσυκλέτας και έφυγον εγκαταλείποντες μιαν μεγάλη γερμανικήν σημαία και μιαν κάσα σφαίρες...”
Η ανιχνευτική αυτή περίπολος με τις δυο μοτοσυκλέτες γύρισε για να συναντήσει τους υπόλοιπους συντρόφους της στα Φλώρια όπου όμως σκοτώθηκαν σχεδόν όλοι από τους εκεί συγκεντρωμένους αγωνιστές
Ήταν βέβαιο ότι οι Γερμανοί θα ξανάρχονταν ζητώντας και εκδίκηση για τις μεγάλες απώλειες που υπέστησαν την προηγούμενη ημέρα. Το γερμανικό τμήμα “Αποσπάσματος Schette” ενισχυμένο και από τμήματα Ορεινών Κυνηγών της 5ης Μεραρχίας και από τμήματα του 55ου Τάγματος Μοτοσυκλετιστών είχε την ευθύνη για την συνέχιση των επιχειρήσεων προς την Κάντανο και το Λιβυκό. Ο Β. Αντωνογιαννάκης αναφέρει ότι ήταν “...περί τους 400 Γερμανούς και περί τους 150 μοτοσικλετιστές, με πάρα πολλά αυτόματα όπλα...” και ο Ι Αναστασάκης σημειώνει ότι “Αναβιβάζουν την δύναμη των Γερμανών που έφθασε και απλώθηκε στο φαράγγι της Καντάνου περίπου σε ένα τάγμα...Μα ένα τάγμα χιτλερικού στρατού...ήταν μια τρομακτική δύναμη πυρός, για να την αντιμετωπίσουν πολίτες οπλοφόροι, ουσιαστικά άοπλοι...”
Ο μόνος αξιόλογος οπλισμός που διέθεταν οι Σελινιώτες Αγωνιστές ήταν αυτός των Γερμανών που είχαν σκοτωθεί την προηγούμενη μέρα στη μάχη των Φλωρίων. Χαρακτηριστικά αναφέρει ο Νικόλαος Φραγγιουδάκης ότι “Μετά το τέλος της μάχης συναποκομίσαμε όλο των οπλισμό των Γερμανών, δύο πολεμικά τουφέκια, ένα πολυβόλο, ένα ταχυβόλο, ένα ασύρματο, δυο μοτοσυκλέτες, δυο σημαίες...”
Έτσι κατευθυνόταν τις πρωινές ώρες του Σαββάτου, 24 Μαΐου 1941 προς το Φαράγγι της Καντάνου οι Σελινιώτες μαζί με είκοσι χωροφύλακες, όλοι μαζί διακόσοι πενήντα ως τριακόσιοι άνθρωποι. Μέσα από αυτό το Φαράγγι περνάει ο μοναδικός για εκείνη την εποχή αμαξιτός δρόμος
για την Κάντανο και την Παλαιόχωρα.. Με τις μεγάλες και πολλές αναδιπλώσεις που σχηματίζονται
από τα διερχόμενα ρέματα και με το άγριο δασώδες τοπίο ήταν το ιδανικό μέρος για να στηθεί ενέδρα στους εισβολείς. Οι άτακτοι δηλαδή οι πολίτες που αντιστέκονταν με δική τους πρωτοβουλία έπιασαν μετερίζια σ΄ όλο το φαράγγι χωρίς ιδιαίτερη καθοδήγηση και οργάνωση και ελλείψει των μέσων η μεταξύ τους επικοινωνία ήταν σχεδόν αδύνατη.
Ο Β. Αντωνογιαννάκης μας λέει για την θέση τους ότι “Εγώ με τον έφεδρο χωροφύλακα Αν. Αναστασάκην αποτελούσαμε τμήμα της εμπροσθοφυλακής και ευρισκόμεθα άνωθεν της Σπινιώτικης γέφυρας...” και ο Πέτρος Γεωργιακάκης ότι “Αποσυρθέντες δε ημείς εις τον Σπινιώτην ποταμόν, ετοποθέτηθησαν φυλάκια εις τα νοτίως του ποταμού υψώματα. Ο Σειραδάκης με ετοποθέτησεν επί κεφαλής 25μελούς ομάδος εις θέσιν “Νερόσπιλιο” το πλέον επικίνδυνο σημείο με την εντολή να μην πυροβολήσωμεν τους Γερμανούς έως ότου μας πλησιάσουν 50 μέτρα ο δε Σειραδάκης με τον σταθμό Διοικήσεως του εκάθησεν άνωθεν ημών εις το ύψωμα....Το μέρος ήταν τέτοιον που εάν δεν μας αντιλαμβάνονταν οι Γερμανοί και έφθαναν εις την γέφυρα θα τους εκάμαμεν μεγάλη ζημιάν, αλλά όμως δεν υπήρχε ελπίς να σωθεί κανείς από ημάς, θα μας εξόντωναν όλους μέσα στο Σπήλιον με τους όλμους...”
Γύρω στις 11 το πρωί του Σαββάτου εμφανίστηκαν οι Γερμανοί στο Φαράγγι και ξεκινά η μάχη. Αλλά ας αφήσουμε τους πρωταγωνιστές να μας την διηγηθούν. Σύμφωνα με τον Π. Γεωργιακάκη “οι Γερμανοί επροχωρούσαν από τα Φλώρια και οι δικοί μας τους εκτυπούσαν από δεξιά και αριστερά του δρόμου μεμονωμένοι ελεύθεροι σκοπευταί και απεσύρροντο προς την Κάντανο οι μεν του αριστερού δηλαδή δυτικώς του δρόμου μέρους από την θέσιν “Αγριομέλισσα” οι δε του δεξιού από το φαράγγι Σπίνας...Οι Γερμανοί εκαθηλώθησαν εις τας θέσεις τους και ήρχισαν καταιγιστικά πυρά εναντίων μας με όλμους, πολυβόλα και όπλα καθώς επίσης και βορβαδισμούς από αέρος..”
Και σύμφωνα με τον Χ. Σειραδάκη “...ο εχθρός δεν ευρίσκει απυρόβλητον δια να αποκρυφθεί. εξέρχεται όμως του αδιεξόδου του κατόπιν ενισχύσεως. Και τούτο διότι δεν υπάρχουν αρκετά πυρομαχικά δια να τον συγκρατήσουν....Έβλεπε κανείς γέροντες 70τιδας να τρέχουν εις την μάχην με ένα περίστροφον ανά χείρας, γυναίκας να κομίζουν τρόφιμα και νερό εις την πρώτη γραμμήν...Οι ελαφρώς τραυματιζόμενοι ηρνούντο να απομακρυνθούν του χώρου της μάχης...”
Οι Γερμανοί δεν μπόρεσαν να κινηθούν από τις θέσεις τους εύκολα. Με πολλές προσπάθειες και ματώνοντας απ΄ τα Κρητικά όπλα κάθε στιγμή, κατηφόρισαν προς τον Σπινιώτη ποταμό από την Αγριομέλισσα, μα το πέρασμα δεν ήταν εύκολο έστω και αν υπήρχαν τα μέσα τους. Η μάχη κράτησε όλη μέρα. Σιγά σιγά, ελλείψει εφοδίων οι μαχητές της ελευθερίας οπισθοχωρούσαν σταδιακά προς τα γύρω υψώματα. Όμως στο Μπόρο της Καντάνου περίμενε του Γερμανούς μια ακόμα έκπληξη. Μια ομάδα αγωνιστών με ένα πολυβόλο αλλά και με τα όπλα που είχαν πάρει την προηγουμένη από τους σκοτωμένους Γερμανούς στα Φλώρια τους “υποδέχτηκαν” όπως άρμοζε σε κατακτητές.
Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή του Γεώργιου Κωστάκη που την προηγμένη είχε πάρει με αυτοθυσία το πολυβόλο από τους Γερμανούς στη μάχη των Φλωρίων “...Σκέφτομαι που να πάω να στίσω το πολυβόλο και βρήκα στο Βαθύλακκο από πάνω, στο Μπόρο της Καντάνου, πάνω από το δρόμο κάτι βράχους που ήταν σκισμένοι και στη μέση μπήκα. Ήταν κατά κάποιο τρόπο φυσικό πολυβολείο. Οι Γερμανοί ρίχνανε όλμους.... Έβαζαν όλοι Γερμανοί και Έλληνες μέχρι το βράδυ- βράδυ. Κάποι στιγμή βγαίνει ένας Γερμανός πάει ως τη κούρμπα, γυρίζει πίσω και κάνει βόλτα, γυρίζει ξαναβγαίνει δε βλέπει δεν ακούει τίποτα. Την τρίτη φορά ξαναβγαίνουν με τα μηχανοκίνητα μπροστά, αφήνουμε να προχωρήσουν καμιά εκατοστή μέτρα και μόλις πιάσανε την επόμενη κούρμπα, ρίχνω εγώ, δυο τρεις ριπές, πέσανε κάτω οι περισσότεροι, άλλοι στο χαντάκι, άλλοι χτυπήσανε κάτω από το δρόμο, μουγγές, φωνές σταμάτησε η ομάδα και άρχισαν να βάνουν με όλα τα όπλα. Βάστηξε η υπόθεση περίπου μια ώρα, εν τω μεταξύ είχε σκοτεινιάσει....Εγώ έμεινα στη θέση μου με τρεις τέσσερις και εδώ ξημερώθηκα...”
Τη νύκτα την πέρασαν οι Γερμανοί μέσα στο Φαράγγι καθηλωμένοι από τα Μερτολάγγαδα ως τον Μακρύλαγγο και το Νερόσπηλιο που είχαν κατορθώσει να προωθηθούν με το νύχτωμα.
Την επόμενη μέρα 25 Μάη η αντίσταση συνεχίζεται. Σύμφωνα με το Νικόλαο Φραγγιουδάκη που ήταν στην ομάδα του Κωστάκη “ Την πρωί αν της Κυριακής 25/5/41 ενισχύθηκαν οι Γερμανοί με μεγάλη δύναμη και περί της 5 το πρωί εξαπέλυσαν μεγάλη επίθεση η οποία αποδεκατισθεί τελείως, τα δε μηχανοκίνητα κατακρημνίζονται στο φαράγγι από τον ήρωα Γ. Κωστάκη με το πολυβόλο και από όλους τους μαχητάς μας. Μη δυνάμενοι να περάσουν από τον δρόμο οι Γερμανοί έκαμαν δυο παρακάμψεις κυκλωτικές κινήσεις οπότε βρεθήκαμε κυκλωμένοι και ηναγκασθήκαμε να οπισθοχωρήσουμε και να συμπτυχθούμε εις την Κάντανο και να σωθούμε την τελευταία στιγμή...”
Ήταν πια φανερό πως δεν μπορούσε να κρατήσει πια άλλο τους Γερμανούς ή σχεδόν άοπλη αυτή δύναμη των Σελινιωτών. Ο δρόμος ήταν πια ανοικτός για την Κάντανο. Μια τελευταία προσπάθεια αντίστασης στην Ανισαρακιώτικη γέφυρα και οι Γερμανοί κατά τις μεσημεριανές ώρες έμπαιναν χωρίς καμιά άλλη αντίσταση στην Κάντανο. Περνώντας λεηλάτησαν ότι μπορούσαν και έκαψαν μερικά σπίτια όπως το Ειρηνοδικείο και την Αστυνομία. Για τα υπόλοιπα θα γυρνούσαν στις 3 του Ιούνη. Ανθρώπους δεν βρήκαν όσους βρήκαν (άοπλους και ανυπεράσπιστους) τους σκότωσαν Ανάλογα έδρασαν και στα Πλεμενιανά και τις απογευματινές ώρες έπειτα από μικρές οχλήσεις και στο Κακοδίκι έφθαναν στον προορισμό τους στην Παλαιόχωρα.
Στη μάχη του Φαραγγιού οι Γερμανοί δεν κατόρθωσαν να σκοτώσουν κανένα κρητικό οπλοφόρο, ενώ οι ίδιοι γέμισαν όλο το χώρο του Φαραγγιού ως τα Νεβέλα και τον πόρο της Καντάνου με 45 νεκρούς όπως οι ίδιοι λένε σε έγγραφο που κοινοποίησε το Νοέμβριο του 1941 ο Στρατιωτικός Διοικητής Κρήτης προς την κοινότητα Καντάνου. Στην έκθεση του ο Κοντινάκης αναφέρει 45 νεκρούς Γερμανούς και 55 τραυματίες
Μπορεί οι Γερμανοί να μην κατάφεραν να σκοτώσουν κανένα κρητικό από αυτούς που τους πολεμούσαν, επετέθησαν όμως εναντίων των γυναικόπαιδων που κρυβόταν στο σπήλιο “Μαζίδια” του Φαραγγιού και σκότωσαν τη Μαρ. Τσουρουνάκη και τραυμάτισαν ελαφρά την κόρη της Ιωάννα 7-8 χρονών. Στην ίδια περιοχή τραυμάτισαν τον Εμμ. Δρακάκη, ο οποίος πέθανε αργότερα, τον Καλαίτζάκη Ηρακλή , την Βακάκη Αντωνία καθώς και τις Λαίνάκη Μ. και Κανατάκη Ε. Επίσης σκοτώθηκε στην προσπάθεια του να ανεφοδιάσει την ομάδα του Κωστάκη με φυσίγγια, ο Δημ. Στελιαράκης 17 χρονών στην τοποθεσία Μερτολάγγαδα. Έτσι και των Σελινιωτών το αίμα πότισε τα χώματα του Φαραγγιού. Οι εκτελέσεις όμως και διωγμοί των Γερμανών για όσους συμμετείχαν στη μάχη των Φλωρίων και στη μάχη του Φαραγγιού θα συνεχιζόταν και με ειδικές διαταγές σε όλη την διάρκεια της κατοχής. Χαρακτηριστικές είναι οι εκτελέσεις των 32 πατριωτών που γίνανε στην Παλαιόχωρα το Σεπτέμβριο του 1941 έπειτα από συνοπτικές διαδικασίες, με μοναδική κατηγορία την συμμετοχή στις παραπάνω μάχες.
Είναι σαφές και σύμφωνο με όλες τις μαρτυρίες και την αντίστοιχη βιβλιογραφία, ότι το συμβολικό και παραδειγματικό Ολοκαύτωμα της Καντάνου οφείλεται στα αντίποινα των Γερμανών για τη συμμετοχή των κατοίκων της στην αντίσταση των Σελινιωτών κατά του Γ΄ Ράιχ στα Φλώρια και στο Φαράγγι της Καντάνου.
Ποια όμως ήταν η ιδιαιτερότητα της Μάχης του Φαραγγιού? Ο Μ. Γλέζος στην “Εθνική Αντίσταση” τονίζει για τη μάχη στο Φαράγγι ότι “ Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση της Καντάνου γιατί είναι η πρώτη μάχη λαού εναντίον εισβολέων σ΄ ολόκληρη την Ευρώπη. Για πρώτη φορά οι στρατιωτικές δυνάμεις εισβολής του Γ΄ Ράιχ, συναντούν αυτόβουλη λαϊκή αντίσταση...” και επεξηγεί ότι “Αυτό βέβαια έγινε σε όλη την Κρήτη. Αναφερόμαστε στην Κάντανο, γιατί ήταν α) Η πολυπληθέστερη απ' όλες τις ομάδες με 250 πολίτες, η οποία σχηματίστηκε , β) δεν βρέθηκε να πολεμάει κοντά σε ελληνική ή συμμαχική στρατιωτική μονάδα, είτε να διατελεί υπό τις διαταγές της, γ) Για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπισαν οι ναζί αυτή τη χαρακτηριστική περίπτωση”
Παρόλες όμως τις αδιάψευστες μαρτυρίες, για την ιστορικότητα του Φαραγγιού της Καντάνου οι οποίες και είχαν κατατεθεί από την κυρ. Αλφιέρη στο Κ.Σ.Ν.Μ. και παρόλες τις θετικές εισηγήσεις των αρμοδίων υπηρεσιών για την μοναδικότητα του χειροποίητου λιθόκτιστου δρόμου, τα μέλη της επιτροπής υποτίθεται ταγμένοι να διαφυλάσσουν την ιστορία και τον πολιτισμό της χώρας μας, υπερψήφισαν την άποψη του Λατομείου ότι “για ποια ιστορία και πράσινα άλογα μας λέτε”. Αξίζει μια προσεκτική μελέτη των πρακτικών της συνεδρίασης για να κατανοήσουμε καλύτερα μια μόνο εκδοχή “της νέας λαίλαπας της παγκοσμιοκρατίας, της νέας μορφής ναζισμού που απειλεί την ανθρωπότητα”.
Και ας έγραφε ο αγωνιστής Μανώλης Πατεράκης στο Ημερολόγιο του ότι “Ένόμιζαν (οι Γερμανοί) πως θα έμπαιναν στο Σέλινο χωρίς να ανοίξει μύτη αλλά έπεσαν σε σφάλμα μεγάλο, των είχαν καρτέρι και τους περίμενα από στιγμή σε στιγμή να φθάσουν να τους χαιρετήσω εις το φαράγγι Καντάνου. Και οι πέτρες και το χώμα του φαραγγιού είναι μάρτυρες τι έγινε και τι δεν έγινε γιατί εγώ δεν μπορώ να σας περιγράψω, διότι όποιος τα δει γραμμένα απου τα χέρια τα δικά μου δεν θα μπορεί να το πιστέψει αυτό που έγινε εκεί πέρα...”
Όμως οι πέτρες και τα χώματα του Ιστορικού Φαραγγιού της Καντάνου σήμερα με την ανοχή και την συνενοχή της Πολιτείας γίνονται... Μπετόν! Τουλάχιστον ας σταματήσει η υποκρισία.
Εμείς οφείλουμε η τελετή μνήμης που έγινε στις 24/05/2008 στο χώρο του Φαραγγιού από την Κίνηση Πολιτών και την Πρωτοβουλία Καντάνου να είναι μόνο η αρχή, για την αναγνώριση του αγώνα Αυτών που αντισταθήκαν στο Φαράγγι της Καντάνου.
Βασιζόμενοι σ΄ αυτές αλλά και στην αντίστοιχη βιβλιογραφία, θα επιχειρήσουμε να ανασυνθέσουμε τα ιστορικά γεγονότα, προτείνοντας παράλληλα την ανάγκη για βαθύτερη και αναλυτικότερη μελέτη του θέματος.
Στις 20 Μαΐου 1941 ξεκίνησε η ξακουστή μάχη της Κρήτης. Οι κάτοικοι της Καντάνου μαζί με τους άλλους Σελινιώτες γνώριζαν τις συνέπειες και τα αντίποινα από τους ναζί για την πιθανή συμμετοχή τους σ΄ αυτή. Κάψιμο του χωριού τους και εκτελέσεις περίμεναν όσους πολίτες τολμούσαν να αντισταθούν στο Γ΄ Ράιχ! Τα όπλα και τα εφόδια που διέθεταν έπειτα και από την επίταξη του Μεταξά ήταν ελάχιστα: κυνηγετικά, γκράδες της τουρκοκρατίας, μάλιγχερ της βουλγαρίας, με ελάχιστα φυσίγγια, 5-50 ο καθένας. Κι όμως όπως σημειώνει και ο Ι. Αναστασάκης “...δυο μέρες πριν απο τη μάχη του φαραγγιού, έξω απο το Δημοτικό Σχολειό πήραν την απόφαση τους ότι “ Εμείς θα πολεμήσουμε κι΄ας κάψουν τα σπίτια μας, μα εξανάκαψαν τα ”. Γνώριζαν εκείνη την ώρα, πως η Κρήτη περνούσε στα χέρια των Γερμανών, κι΄ οι φρόνιμοι σε τέτοιες ώρες καλύτερα είναι να κάθονται στην ησυχία των. Εν γνώσει των, οδηγήθηκαν στην καταστροφή της Καντάνου, με την αντίσταση των και στο Φαράγγι...”
Ο σχηματισμός πολιτοφυλακής στο Σέλινο ανατέθηκε στον έφεδρο Συν/ρχη Χαράλαμπο Σειραδάκη από τον Στρ/κό Δ/τή Χανίων μετά την πτώση των Γερμανών στην Κρήτη. Ο ίδιος αναφέρει σε επιστολή του ότι“ Έπρεπε να κινηθεί το Σέλινο αλλά με ποιους και ποια μέσα...; Εκείνη τη στιγμή, μου μίλησαν οι πεθαμένοι οι ήρωες που πάντα παραμένουν φρουροί της Ελευθερίας. Και που έγραψαν με το αίμα τους και την στροφή του εθνικού μας Κρητικού ύμνου και άκουσα να βουίζει στα αυτιά μου το ΑΠΟ ΔΩ ΣΕΛΙΝΙΩΤΕΣ, ΛΑΚΙΩΤΕΣ, ΑΠΟ ΚΕΙ ΣΤΗ ΦΩΤΙΑ ΟΙ ΣΦΑΚΙΑΝΟΙ. Την επανέλαβα και δεν πρόφθασα να την τελειώσω και η Κάντανος εγέμισε από παλληκάρια. Ξανάνιωσαν οι γέροι, μεγάλωσαν οι έφηβοι, βγήκαν από τις κρύπτες των μερικά άχρηστα και σκουριασμένα όπλα. Και έλαμψε η λεβεντιά των κρητικών βουνών...”
ΟΙ Γερμανοί ανησυχούσαν μήπως και συμμαχικά στρατεύματα ερχόμενα από την Παλαιόχωρα επιχειρούσαν να υπερφαλαγγίσουν τις γερμανικές μονάδες που μάχονταν στα βόρεια του νησιού και αυτό επέβαλε τον έλεγχο του μοναδικού δρόμου προς την Παλαιόχωρα. Όμως τα πρώτα τμήματα που ξεκίνησαν πρωί στις 23 Μάη αποδεκατίστηκαν, στην Κίσσαμο, στα Μεσαύλια και στα Φλώρια, όπου η μάχη κράτησε ως αργά το απόγευμα.
Η πρώτη προσπάθεια των Γερμανών να περάσουν αναγνωριστικά το Φαράγγι έγινε στις 23/05 από δυο μοτοσυκλέτες με 5 Γερμανούς. Ο υπονωματάρχης Σελίνου Βασίλειος Αντωνογιαννάκης ήταν εκεί. “Την 23ην/5/1941 και περί ώρα 11ην πρωινήν ενώ ευρισκόμουν μετά (άλλων)... ένα χιλιόμετρο έξωθι της κωμοπόλεως Καντάνου και άνωθεν της αμαξιτής οδού της αγούσης δια τα Χανιά, αποτελούντες ένα εκ των προαναφερθέντων φυλακίων, έφθασαν δυο μοτοσυκλέτες φέρουσαι 5 Γερμανούς και μόλις πλησίασαν περί τα 300 μέτρα τους πυροβολίσαμεν και αμέσως έλαβον θέσεις και αυτοί και άρχισαν να μας βάζουν δια των αυτομάτων όπλων... Η μάχη αυτή διήρκησεν μια ώρα....μέχρις ότου ηναγκάσαμεν τους Γερμανούς με τα πενιχρά μας μέσα να οπισθοχωρήσουν τμηματικώς εξ ων δύο εξ αυτών οίτινες παρέλαβον τας μοτοσυκλέτας και έφυγον εγκαταλείποντες μιαν μεγάλη γερμανικήν σημαία και μιαν κάσα σφαίρες...”
Η ανιχνευτική αυτή περίπολος με τις δυο μοτοσυκλέτες γύρισε για να συναντήσει τους υπόλοιπους συντρόφους της στα Φλώρια όπου όμως σκοτώθηκαν σχεδόν όλοι από τους εκεί συγκεντρωμένους αγωνιστές
Ήταν βέβαιο ότι οι Γερμανοί θα ξανάρχονταν ζητώντας και εκδίκηση για τις μεγάλες απώλειες που υπέστησαν την προηγούμενη ημέρα. Το γερμανικό τμήμα “Αποσπάσματος Schette” ενισχυμένο και από τμήματα Ορεινών Κυνηγών της 5ης Μεραρχίας και από τμήματα του 55ου Τάγματος Μοτοσυκλετιστών είχε την ευθύνη για την συνέχιση των επιχειρήσεων προς την Κάντανο και το Λιβυκό. Ο Β. Αντωνογιαννάκης αναφέρει ότι ήταν “...περί τους 400 Γερμανούς και περί τους 150 μοτοσικλετιστές, με πάρα πολλά αυτόματα όπλα...” και ο Ι Αναστασάκης σημειώνει ότι “Αναβιβάζουν την δύναμη των Γερμανών που έφθασε και απλώθηκε στο φαράγγι της Καντάνου περίπου σε ένα τάγμα...Μα ένα τάγμα χιτλερικού στρατού...ήταν μια τρομακτική δύναμη πυρός, για να την αντιμετωπίσουν πολίτες οπλοφόροι, ουσιαστικά άοπλοι...”
Ο μόνος αξιόλογος οπλισμός που διέθεταν οι Σελινιώτες Αγωνιστές ήταν αυτός των Γερμανών που είχαν σκοτωθεί την προηγούμενη μέρα στη μάχη των Φλωρίων. Χαρακτηριστικά αναφέρει ο Νικόλαος Φραγγιουδάκης ότι “Μετά το τέλος της μάχης συναποκομίσαμε όλο των οπλισμό των Γερμανών, δύο πολεμικά τουφέκια, ένα πολυβόλο, ένα ταχυβόλο, ένα ασύρματο, δυο μοτοσυκλέτες, δυο σημαίες...”
Έτσι κατευθυνόταν τις πρωινές ώρες του Σαββάτου, 24 Μαΐου 1941 προς το Φαράγγι της Καντάνου οι Σελινιώτες μαζί με είκοσι χωροφύλακες, όλοι μαζί διακόσοι πενήντα ως τριακόσιοι άνθρωποι. Μέσα από αυτό το Φαράγγι περνάει ο μοναδικός για εκείνη την εποχή αμαξιτός δρόμος
για την Κάντανο και την Παλαιόχωρα.. Με τις μεγάλες και πολλές αναδιπλώσεις που σχηματίζονται
από τα διερχόμενα ρέματα και με το άγριο δασώδες τοπίο ήταν το ιδανικό μέρος για να στηθεί ενέδρα στους εισβολείς. Οι άτακτοι δηλαδή οι πολίτες που αντιστέκονταν με δική τους πρωτοβουλία έπιασαν μετερίζια σ΄ όλο το φαράγγι χωρίς ιδιαίτερη καθοδήγηση και οργάνωση και ελλείψει των μέσων η μεταξύ τους επικοινωνία ήταν σχεδόν αδύνατη.
Ο Β. Αντωνογιαννάκης μας λέει για την θέση τους ότι “Εγώ με τον έφεδρο χωροφύλακα Αν. Αναστασάκην αποτελούσαμε τμήμα της εμπροσθοφυλακής και ευρισκόμεθα άνωθεν της Σπινιώτικης γέφυρας...” και ο Πέτρος Γεωργιακάκης ότι “Αποσυρθέντες δε ημείς εις τον Σπινιώτην ποταμόν, ετοποθέτηθησαν φυλάκια εις τα νοτίως του ποταμού υψώματα. Ο Σειραδάκης με ετοποθέτησεν επί κεφαλής 25μελούς ομάδος εις θέσιν “Νερόσπιλιο” το πλέον επικίνδυνο σημείο με την εντολή να μην πυροβολήσωμεν τους Γερμανούς έως ότου μας πλησιάσουν 50 μέτρα ο δε Σειραδάκης με τον σταθμό Διοικήσεως του εκάθησεν άνωθεν ημών εις το ύψωμα....Το μέρος ήταν τέτοιον που εάν δεν μας αντιλαμβάνονταν οι Γερμανοί και έφθαναν εις την γέφυρα θα τους εκάμαμεν μεγάλη ζημιάν, αλλά όμως δεν υπήρχε ελπίς να σωθεί κανείς από ημάς, θα μας εξόντωναν όλους μέσα στο Σπήλιον με τους όλμους...”
Γύρω στις 11 το πρωί του Σαββάτου εμφανίστηκαν οι Γερμανοί στο Φαράγγι και ξεκινά η μάχη. Αλλά ας αφήσουμε τους πρωταγωνιστές να μας την διηγηθούν. Σύμφωνα με τον Π. Γεωργιακάκη “οι Γερμανοί επροχωρούσαν από τα Φλώρια και οι δικοί μας τους εκτυπούσαν από δεξιά και αριστερά του δρόμου μεμονωμένοι ελεύθεροι σκοπευταί και απεσύρροντο προς την Κάντανο οι μεν του αριστερού δηλαδή δυτικώς του δρόμου μέρους από την θέσιν “Αγριομέλισσα” οι δε του δεξιού από το φαράγγι Σπίνας...Οι Γερμανοί εκαθηλώθησαν εις τας θέσεις τους και ήρχισαν καταιγιστικά πυρά εναντίων μας με όλμους, πολυβόλα και όπλα καθώς επίσης και βορβαδισμούς από αέρος..”
Και σύμφωνα με τον Χ. Σειραδάκη “...ο εχθρός δεν ευρίσκει απυρόβλητον δια να αποκρυφθεί. εξέρχεται όμως του αδιεξόδου του κατόπιν ενισχύσεως. Και τούτο διότι δεν υπάρχουν αρκετά πυρομαχικά δια να τον συγκρατήσουν....Έβλεπε κανείς γέροντες 70τιδας να τρέχουν εις την μάχην με ένα περίστροφον ανά χείρας, γυναίκας να κομίζουν τρόφιμα και νερό εις την πρώτη γραμμήν...Οι ελαφρώς τραυματιζόμενοι ηρνούντο να απομακρυνθούν του χώρου της μάχης...”
Οι Γερμανοί δεν μπόρεσαν να κινηθούν από τις θέσεις τους εύκολα. Με πολλές προσπάθειες και ματώνοντας απ΄ τα Κρητικά όπλα κάθε στιγμή, κατηφόρισαν προς τον Σπινιώτη ποταμό από την Αγριομέλισσα, μα το πέρασμα δεν ήταν εύκολο έστω και αν υπήρχαν τα μέσα τους. Η μάχη κράτησε όλη μέρα. Σιγά σιγά, ελλείψει εφοδίων οι μαχητές της ελευθερίας οπισθοχωρούσαν σταδιακά προς τα γύρω υψώματα. Όμως στο Μπόρο της Καντάνου περίμενε του Γερμανούς μια ακόμα έκπληξη. Μια ομάδα αγωνιστών με ένα πολυβόλο αλλά και με τα όπλα που είχαν πάρει την προηγουμένη από τους σκοτωμένους Γερμανούς στα Φλώρια τους “υποδέχτηκαν” όπως άρμοζε σε κατακτητές.
Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή του Γεώργιου Κωστάκη που την προηγμένη είχε πάρει με αυτοθυσία το πολυβόλο από τους Γερμανούς στη μάχη των Φλωρίων “...Σκέφτομαι που να πάω να στίσω το πολυβόλο και βρήκα στο Βαθύλακκο από πάνω, στο Μπόρο της Καντάνου, πάνω από το δρόμο κάτι βράχους που ήταν σκισμένοι και στη μέση μπήκα. Ήταν κατά κάποιο τρόπο φυσικό πολυβολείο. Οι Γερμανοί ρίχνανε όλμους.... Έβαζαν όλοι Γερμανοί και Έλληνες μέχρι το βράδυ- βράδυ. Κάποι στιγμή βγαίνει ένας Γερμανός πάει ως τη κούρμπα, γυρίζει πίσω και κάνει βόλτα, γυρίζει ξαναβγαίνει δε βλέπει δεν ακούει τίποτα. Την τρίτη φορά ξαναβγαίνουν με τα μηχανοκίνητα μπροστά, αφήνουμε να προχωρήσουν καμιά εκατοστή μέτρα και μόλις πιάσανε την επόμενη κούρμπα, ρίχνω εγώ, δυο τρεις ριπές, πέσανε κάτω οι περισσότεροι, άλλοι στο χαντάκι, άλλοι χτυπήσανε κάτω από το δρόμο, μουγγές, φωνές σταμάτησε η ομάδα και άρχισαν να βάνουν με όλα τα όπλα. Βάστηξε η υπόθεση περίπου μια ώρα, εν τω μεταξύ είχε σκοτεινιάσει....Εγώ έμεινα στη θέση μου με τρεις τέσσερις και εδώ ξημερώθηκα...”
Τη νύκτα την πέρασαν οι Γερμανοί μέσα στο Φαράγγι καθηλωμένοι από τα Μερτολάγγαδα ως τον Μακρύλαγγο και το Νερόσπηλιο που είχαν κατορθώσει να προωθηθούν με το νύχτωμα.
Την επόμενη μέρα 25 Μάη η αντίσταση συνεχίζεται. Σύμφωνα με το Νικόλαο Φραγγιουδάκη που ήταν στην ομάδα του Κωστάκη “ Την πρωί αν της Κυριακής 25/5/41 ενισχύθηκαν οι Γερμανοί με μεγάλη δύναμη και περί της 5 το πρωί εξαπέλυσαν μεγάλη επίθεση η οποία αποδεκατισθεί τελείως, τα δε μηχανοκίνητα κατακρημνίζονται στο φαράγγι από τον ήρωα Γ. Κωστάκη με το πολυβόλο και από όλους τους μαχητάς μας. Μη δυνάμενοι να περάσουν από τον δρόμο οι Γερμανοί έκαμαν δυο παρακάμψεις κυκλωτικές κινήσεις οπότε βρεθήκαμε κυκλωμένοι και ηναγκασθήκαμε να οπισθοχωρήσουμε και να συμπτυχθούμε εις την Κάντανο και να σωθούμε την τελευταία στιγμή...”
Ήταν πια φανερό πως δεν μπορούσε να κρατήσει πια άλλο τους Γερμανούς ή σχεδόν άοπλη αυτή δύναμη των Σελινιωτών. Ο δρόμος ήταν πια ανοικτός για την Κάντανο. Μια τελευταία προσπάθεια αντίστασης στην Ανισαρακιώτικη γέφυρα και οι Γερμανοί κατά τις μεσημεριανές ώρες έμπαιναν χωρίς καμιά άλλη αντίσταση στην Κάντανο. Περνώντας λεηλάτησαν ότι μπορούσαν και έκαψαν μερικά σπίτια όπως το Ειρηνοδικείο και την Αστυνομία. Για τα υπόλοιπα θα γυρνούσαν στις 3 του Ιούνη. Ανθρώπους δεν βρήκαν όσους βρήκαν (άοπλους και ανυπεράσπιστους) τους σκότωσαν Ανάλογα έδρασαν και στα Πλεμενιανά και τις απογευματινές ώρες έπειτα από μικρές οχλήσεις και στο Κακοδίκι έφθαναν στον προορισμό τους στην Παλαιόχωρα.
Στη μάχη του Φαραγγιού οι Γερμανοί δεν κατόρθωσαν να σκοτώσουν κανένα κρητικό οπλοφόρο, ενώ οι ίδιοι γέμισαν όλο το χώρο του Φαραγγιού ως τα Νεβέλα και τον πόρο της Καντάνου με 45 νεκρούς όπως οι ίδιοι λένε σε έγγραφο που κοινοποίησε το Νοέμβριο του 1941 ο Στρατιωτικός Διοικητής Κρήτης προς την κοινότητα Καντάνου. Στην έκθεση του ο Κοντινάκης αναφέρει 45 νεκρούς Γερμανούς και 55 τραυματίες
Μπορεί οι Γερμανοί να μην κατάφεραν να σκοτώσουν κανένα κρητικό από αυτούς που τους πολεμούσαν, επετέθησαν όμως εναντίων των γυναικόπαιδων που κρυβόταν στο σπήλιο “Μαζίδια” του Φαραγγιού και σκότωσαν τη Μαρ. Τσουρουνάκη και τραυμάτισαν ελαφρά την κόρη της Ιωάννα 7-8 χρονών. Στην ίδια περιοχή τραυμάτισαν τον Εμμ. Δρακάκη, ο οποίος πέθανε αργότερα, τον Καλαίτζάκη Ηρακλή , την Βακάκη Αντωνία καθώς και τις Λαίνάκη Μ. και Κανατάκη Ε. Επίσης σκοτώθηκε στην προσπάθεια του να ανεφοδιάσει την ομάδα του Κωστάκη με φυσίγγια, ο Δημ. Στελιαράκης 17 χρονών στην τοποθεσία Μερτολάγγαδα. Έτσι και των Σελινιωτών το αίμα πότισε τα χώματα του Φαραγγιού. Οι εκτελέσεις όμως και διωγμοί των Γερμανών για όσους συμμετείχαν στη μάχη των Φλωρίων και στη μάχη του Φαραγγιού θα συνεχιζόταν και με ειδικές διαταγές σε όλη την διάρκεια της κατοχής. Χαρακτηριστικές είναι οι εκτελέσεις των 32 πατριωτών που γίνανε στην Παλαιόχωρα το Σεπτέμβριο του 1941 έπειτα από συνοπτικές διαδικασίες, με μοναδική κατηγορία την συμμετοχή στις παραπάνω μάχες.
Είναι σαφές και σύμφωνο με όλες τις μαρτυρίες και την αντίστοιχη βιβλιογραφία, ότι το συμβολικό και παραδειγματικό Ολοκαύτωμα της Καντάνου οφείλεται στα αντίποινα των Γερμανών για τη συμμετοχή των κατοίκων της στην αντίσταση των Σελινιωτών κατά του Γ΄ Ράιχ στα Φλώρια και στο Φαράγγι της Καντάνου.
Ποια όμως ήταν η ιδιαιτερότητα της Μάχης του Φαραγγιού? Ο Μ. Γλέζος στην “Εθνική Αντίσταση” τονίζει για τη μάχη στο Φαράγγι ότι “ Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση της Καντάνου γιατί είναι η πρώτη μάχη λαού εναντίον εισβολέων σ΄ ολόκληρη την Ευρώπη. Για πρώτη φορά οι στρατιωτικές δυνάμεις εισβολής του Γ΄ Ράιχ, συναντούν αυτόβουλη λαϊκή αντίσταση...” και επεξηγεί ότι “Αυτό βέβαια έγινε σε όλη την Κρήτη. Αναφερόμαστε στην Κάντανο, γιατί ήταν α) Η πολυπληθέστερη απ' όλες τις ομάδες με 250 πολίτες, η οποία σχηματίστηκε , β) δεν βρέθηκε να πολεμάει κοντά σε ελληνική ή συμμαχική στρατιωτική μονάδα, είτε να διατελεί υπό τις διαταγές της, γ) Για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπισαν οι ναζί αυτή τη χαρακτηριστική περίπτωση”
Παρόλες όμως τις αδιάψευστες μαρτυρίες, για την ιστορικότητα του Φαραγγιού της Καντάνου οι οποίες και είχαν κατατεθεί από την κυρ. Αλφιέρη στο Κ.Σ.Ν.Μ. και παρόλες τις θετικές εισηγήσεις των αρμοδίων υπηρεσιών για την μοναδικότητα του χειροποίητου λιθόκτιστου δρόμου, τα μέλη της επιτροπής υποτίθεται ταγμένοι να διαφυλάσσουν την ιστορία και τον πολιτισμό της χώρας μας, υπερψήφισαν την άποψη του Λατομείου ότι “για ποια ιστορία και πράσινα άλογα μας λέτε”. Αξίζει μια προσεκτική μελέτη των πρακτικών της συνεδρίασης για να κατανοήσουμε καλύτερα μια μόνο εκδοχή “της νέας λαίλαπας της παγκοσμιοκρατίας, της νέας μορφής ναζισμού που απειλεί την ανθρωπότητα”.
Και ας έγραφε ο αγωνιστής Μανώλης Πατεράκης στο Ημερολόγιο του ότι “Ένόμιζαν (οι Γερμανοί) πως θα έμπαιναν στο Σέλινο χωρίς να ανοίξει μύτη αλλά έπεσαν σε σφάλμα μεγάλο, των είχαν καρτέρι και τους περίμενα από στιγμή σε στιγμή να φθάσουν να τους χαιρετήσω εις το φαράγγι Καντάνου. Και οι πέτρες και το χώμα του φαραγγιού είναι μάρτυρες τι έγινε και τι δεν έγινε γιατί εγώ δεν μπορώ να σας περιγράψω, διότι όποιος τα δει γραμμένα απου τα χέρια τα δικά μου δεν θα μπορεί να το πιστέψει αυτό που έγινε εκεί πέρα...”
Όμως οι πέτρες και τα χώματα του Ιστορικού Φαραγγιού της Καντάνου σήμερα με την ανοχή και την συνενοχή της Πολιτείας γίνονται... Μπετόν! Τουλάχιστον ας σταματήσει η υποκρισία.
Εμείς οφείλουμε η τελετή μνήμης που έγινε στις 24/05/2008 στο χώρο του Φαραγγιού από την Κίνηση Πολιτών και την Πρωτοβουλία Καντάνου να είναι μόνο η αρχή, για την αναγνώριση του αγώνα Αυτών που αντισταθήκαν στο Φαράγγι της Καντάνου.
Πηγές: γραπτές μαρτυρίες των παρακάτω αγωνιστών στη μάχη του Φαραγγιού. Η μεταφορά αποσπασμάτων στο παραπάνω πόνημα γίνεται με την πρωτότυπη γλώσσα των δημιουργών τους. Μόνο τα ορθογραφικά λάθη διορθώνονται.
Βασίλειος Αντωνογιαννάκης
Πέτρος Γεωργιακάκης
Γεώργιος Κωστάκης και η συνέντευξη του στον Ε. Κορκίδη σε απομαγνητοφώνηση Ι. Αλφιέρη
Μανώλης Πατεράκης
Χαράλαμπος Σειραδάκης
Νικόλαος Φραγγιουδάκης
Βιβλιογραφία:
Ι. Αναστασάκης “Η Κάντανος”
Β. Βαρδινογιάννης “Η αντίσταση στο Σέλινο”
Μ. Γλέζος “Εθνική Αντίσταση 1941-1945”
Ι Κογχυλάκη “ Η εποποιία της Μάχης της Κρήτης και της Εθνικής Αντίστασης”
Ι. Μουρέλος “ Η μάχη της Κρήτης”
Ν. Πυροβολάκης “Παλαιόχωρα”
Κ Χατζηπατέςρας- Μ. Φαφαλιού “Μαρτυρίες Κρήτη 1941”
Βασίλειος Αντωνογιαννάκης
Πέτρος Γεωργιακάκης
Γεώργιος Κωστάκης και η συνέντευξη του στον Ε. Κορκίδη σε απομαγνητοφώνηση Ι. Αλφιέρη
Μανώλης Πατεράκης
Χαράλαμπος Σειραδάκης
Νικόλαος Φραγγιουδάκης
Βιβλιογραφία:
Ι. Αναστασάκης “Η Κάντανος”
Β. Βαρδινογιάννης “Η αντίσταση στο Σέλινο”
Μ. Γλέζος “Εθνική Αντίσταση 1941-1945”
Ι Κογχυλάκη “ Η εποποιία της Μάχης της Κρήτης και της Εθνικής Αντίστασης”
Ι. Μουρέλος “ Η μάχη της Κρήτης”
Ν. Πυροβολάκης “Παλαιόχωρα”
Κ Χατζηπατέςρας- Μ. Φαφαλιού “Μαρτυρίες Κρήτη 1941”
Στη φωτογραφία: Δυό γυναίκες που έλαβαν μέρος στη μάχη του Φαραγγιού. Η Βακάκη Αντωνία, σύζυγος Δημητρίου και η Βακάκη Ελένη του Γεωργίου. Φωτογράφος ο Κουτουλάκης που ήταν μαζί με τον Καζαντάκη στην επιτροπή "Διαπίστωσης Ωμοτήτων"
Δημοσιεύτηκε στα Χανιώτικα Νέα στις 11/06/2008 http://www.haniotika-nea.gr/index.php?art_id=19719
Στα συνημμένα που ακολουθούν μπορείτε να δείτε κάποια δείγματα από τις γραπτές μαρτυρίες.
