επιμέλεια: Απόστολος Θηβαίος
Η μοναδικότητα του καθρέφτη συνιστά μια αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα. Πέρα από το ειδικό, ψυχολογικό βάρος, πέρα ακόμα και από τις τεχνοτροπίες και τις εξειδικευμένες, ανεπανάληπτες κατασκευές των μεγάλων υαλουργών της Βενετίας, ο καθρέφτης διατηρεί μια υπερφυσική ταυτότητα, μια υπερβατική σημειολογία, η οποία τον συνοδεύει πάντα, αποδεικνύοντας πως ο άνθρωπος είχε ήδη διαισθανθεί την ξεχωριστή αυτή προοπτική που χαρίζει. Τόσο η δυτική σκέψη, όσο και οι ανατολικές παραδόσεις τίμησαν τον καθρέφτη ως αντικείμενο μοναδικών συμβολισμών, εντάσσοντάς τον στις προφορικά, σωσμένες παραδόσεις των περιοχών. Η αλήθεια, πέρα από τη δυσπιστία ή την
προκατάληψη του σύγχρονου ανθρώπου απέναντι σε λαογραφικές αναφορές και δοξασίες, αυτές επιζούν σε πείσμα των καιρών. Οι καθρέφτες, τούτα τα περάσματα στον «άλλο» χώρο και στον «άλλο», παράλληλο χρόνο, στέκουν στις γωνιές του οικιακού περιβάλλοντός μας, διατηρώντας την αίγλη και το μυστήριο του ανεπανάληπτου, συμβολιστικού χαρακτήρα τους.Ο πιο γνωστός, ίσως από τους μύθους γύρω από τον καθρέφτη δεν είναι άλλος από αυτόν του Νάρκισσου. Η ελληνική μυθολογία, επαρκής στα μηνύματα και τις διδασκαλίες της, είχε επισημάνει ήδη στις καταγραφές της τον ανθρώπινο κίνδυνο, εκείνο, τον οποίο διατρέχει ο άνθρωπος, αν υποκύψει στο δηλητήριο της ματαιοδοξίας. Ο νεαρός Νάρκισσος, ένας νέος, ασυναγώνιστης ομορφιάς, αποτελούσε «μήλον της έριδος» ανάμεσα στις Νύμφες. Η περιφρόνησή του προς αυτές είχαν ως αποτέλεσμα την παραδειγματική του τιμωρία. Η Νέμεσις, της οποίας τον έρωτα είχε αρνηθεί αποφάσισε να τον εκδικηθεί, μέσω του έρωτα, καταδικάζοντάς τον στην αιώνια εμμονή προς το είδωλό του. Η προβολή του προσώπου του Νάρκισσου στην υγρή επιφάνεια μιας λίμνης, είχε ως αποτέλεσμα ο νέος να συγκλονιστεί από την ίδια την εικόνα του. Η αδυναμία να βιώσει τον έρωτα προς το είδωλό του είχε ως αποτέλεσμα το θάνατό του. Οι Νύμφες που γύρεψαν το σώμα βρήκαν στη θέση του ένα λουλούδι, μοναδικής ομορφιάς. Ο Νάρκισσος συνιστά με άλλα λόγια το πρώτο θύμα της εμμονής του ανθρώπου προς το είδωλό και την εικόνα του. Η προσήλωση στον εαυτό μας, η εμμονή στην ομορφιά και τη μοναδικότητά μας, η υπερτονισμένη έκφανσή της μπορούν και με βεβαιότητα θα αποβούν μοιραία για την ανθρώπινη ψυχή. Η δοκιμασία της θα αποδεικνύει στους αιώνες τον κίνδυνο από μια αμετροεπή προσήλωση στην εικόνα, κυρίως τη δική μας, προσωπική εικόνα.
Η μακεδονική πα
ράδοση του Περσέα και της Μέδουσας, συνιστά μια ακόμα μυθολογική αναφορά της αρχαίας, ελληνικής παράδοσης, η οποία τοποθετείται γύρω από τον καθρέφτη και τη χρησιμότητά του. Η Μέδουσα, μία φοβερή γοργόνα, με αποκρουστική όψη αποτελεί την πρόκληση για το νεαρό Περσέα. Η μυθική μορφή της, αποτελούσε ένα κορίτσι απίστευτης καλλονής. Η ερωτική πράξη με τον Ποσειδώνα μες στο ιερό της θεάς Αθηνάς, είχε ως αποτέλεσμα η τελευταία να τιμωρήσει την ασέβεια με τον πιο πειστικό τρόπο. Οι ξανθοί βόστρυχοι της γοργόνας μετατράπηκαν σε φίδια, προικίστηκε με χαυλιόδοντες αγριόχοιρου, χέρια χάλκινα και χρυσά φτερά, ενώ η μορφή της ήταν τόσο αποκρουστική που αρκούσε μια ματιά από το θύμα της για να παραμείνει στους αιώνες απολιθωμένος. Ο Περσέας με τις συμβουλές της Αθηνάς ή του Ερμή, κατά μία άλλη εκδοχή, κατορθώνει να σκοτώσει και να αποκεφαλίσει το φοβερό τέρας. Η αστραφτερή ασπίδα, ο καθρέφτης με τον οποίο θα μπορούσε να δει τη μορφή της Μέδουσας αποτέλεσε το βασικό εργαλείο για τη θανάτωσή της. Το όνομα «Μέδουσα», «Μετ» ή «Μάατ» στα Αιγυπτιακά, σημαίνει πάντα την «κυρίαρχη θηλυκή φρόνηση.» Με άλλα λόγια στο μύθο αυτό, μπορεί κανείς να εντοπίσει όχι μόνο την αντίθεση ανάμεσα στο καλό και το κακό, την προοπτική της τιμωρίας για την περίφημη ύβρη των αρχαίων, αλλά και το στοιχείο της μοχθηρότητας, το οποίο είναι δυνατόν να φέρει η αρχέγονη, θηλυκή πλευρά, εκείνη η οποία μπορεί να δώσει τη γέννα και τη συνέχεια της ζωής. Ο μύθος της Μέδουσας απασχόλησε με τη σημειολογία και το συμβολισμό του τη μοντέρνα τέχνη, παραχωρώντας της τη δυνατότητα, να ασπαστεί την οικουμενικότητα των συμβόλων και την προέκτασή τους στην πραγματικότητα και το χρόνο. Ο καθρέφτης και στους δύο ελληνικούς μύθους σηματοδοτεί την εμπέδωση του κακού από τον άνθρωπο, τη συνειδητοποίηση της ύπαρξής του σε κάθε χρόνο και χώρο. Ο ασυνείδητος άνθρωπος, εκείνος που προσκολλάται σε μια αρρωστημένη ατομικότητα ή εκείνος που φθονεί τον έρωτα και λησμονεί την παγκόσμια διδασκαλία της ταπεινοφροσύνης, συνιστά το βαθύτερο νόημα των παραπάνω, μυθολογικών αναφορών.Η παρουσία του καθρέφτη, όμως και η μετατροπή του σε σύμβολο και όριο ανάμεσα στο καλό και το κακό, τη ζωή και το θάνατο εντοπίζεται και στο δυτικό τρόπο σκέψης. Η περίπτωση της «Ματωμένης Μαρίας», γνωστής και ως «Bloody Mary», συνιστά μία από τις εκδοχές εκείνες, οι οποίες σχετίζονται με τον καθρέφτη και τη θέση του ως σύμβολο. Συγκεκριμένα, με τούτο το προσωνύμιο σώζεται η ιστορία μιας κοπέλας με φοβερή παραμόρφωση, θύματος τροχαίου ατυχήματος, η οποία εμφανίζεται στον καθρέφτη για να δηλώσει την αέναη παρουσία του θανάτου στην καθημερινότητά μας. Η υπενθύμιση ετούτου του φοβερού ενδεχομένου αποτελεί την κεντρική ιδέα του μύθου αυτού. Η μορ
φή του κοριτσιού, η οποία παρουσιάζεται στον καθρέφτη, σύμφωνα με τις τελετουργικής επιταγές της μαύρης μαγείας και άλλων παραφυσικών προσεγγίσεων, δεν είναι άλλη από την εικόνα του εωσφόρου, ο οποίος γυρεύει πάντα την τρυφερή ζωή για να τραφεί. Ο μύθος αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί τη βασική αφορμή για την υποβολή των πλέον τολμηρών στις τελετές, όπως αυτές υπαγορεύονται και την τελική προβολή της «Ματωμένης Μαρίας» στο βάθος του καθρέφτη. Κατά μία άλλη εκδοχή του ίδιου μύθου η «Bloody Mary» ήταν μια μάγισσα, η οποία συνήθιζε να σκοτώνει μικρά κορίτσια για να τραφεί από το αίμα τους. Στη διάρκεια της καύσης της, σύμφωνα με τις παραδόσεις μιας εποχής βυθισμένης στην προκατάληψη και την τυφλή πίστη προς το θείο, η ίδια καταράστηκε όποιον προφέρει το όνομά της να πεθαίνει μες σε φριχτά βασανιστήρια, έχοντας προηγουμένως μαρτυρήσει το καθρέφτισμα της μορφής της.
Τα παραμύθια της Σταχτοπούτας και της Χιονάτης συνιστούν ακόμα δύο μύθους με σαφείς αναφορές στον καθρέφτη. Η ανάθεση στον καθρέφτη της μητριάς ή της μάγισσας αντίστοιχα για την επιβεβαίωση της ομορφιάς των δύο μοχθηρών γυναικών, πιστοποιεί τη μαγική διάσταση, την οποία είχαν προσδώσει, ήδη από την εποχή του Μεσαίωνα οι κοινωνίες στον καθρέφτη. Στις αναφορές αυτές βασίστηκε η δοξασία, σύμφωνα με την οποία ένα κορίτσι χτενίζοντας τα μαλλιά του εμπρός σε έναν καθρέφτη, κατά τα μεσάνυχτα μπορεί αν το θελήσει να μάθει την ταυτότητα του μέλλοντα συζύγου. Η χρήση μαύρων κατόπτρων ενισχύει την άποψη πως ετούτες οι λαογραφικές αναφορές ξεπερνούν τα ανθρώπινα και κινούνται στη σφαίρα πιο σκοτεινών επιπέδων, με σαφείς μεταφυσικές προεκτάσεις.Οι ελληνικές δοξασίες, σχετικά με τον καθρέφτη είναι κοινές για πολλούς, άλλους λαούς, καταδεικνύοντας την οικουμενική διάσταση της ανθρώπινης, εμπειρικής παρατήρησης. Συγκεκριμένα, στην Ιρλανδία, την Ιταλία, αλλά και την Ελλάδα, όταν επέλθει ο θάνατος ενός προσώπου οι συγγενείς καλύπτουν τους καθρέφτες με υφάσματα, προκειμένου να μην καταστεί αντιληπτή η μαρτυρία ενός «άλλου κόσμου.» Κάτι αντίστοιχο, επιβεβαιώνοντας την απόκοσμη διάσταση, την οποία κατέχει ο καθρέφτης, μπορεί να εντοπισθεί στον προληπτικό ισχυρισμό, σύμφωνα με τον οποία η καταστροφή ενός καθρέφτη είναι δυνατόν να αποτελέσει αιτία κακοτυχίας για τους ιδιοκτήτες του. Σωσμένες αναφορές, προσφέρουν τη λύση σε μια τέτοια, ενδεχόμενη κατάσταση, με την μετατροπή των θραυσμάτων σε σκόνη, έτσι ώστε να μην αντανακλάται εκείνος ο μυστικός κόσμος, το βάθος του οποίου και μόνο είναι δυνατόν να αντιληφθεί ο σύγχρονος άνθρωπος. Διαφορετικές ερμηνείες της κακοδαιμονίας ενός τέτοιου συμβάντος προβλέπουν πως η ψυχή δεσμεύεται μες στα κομμάτια του καθρέφτη και παραμένει εκεί για επτά χρόνια, όσο δηλαδή διαρκεί η περίοδος αναζωογόνησής της. Η θεώρηση του καθρέφτη ως μέσου φυλάκισης της ψυχής βρίσκει και εδώ την εφαρμογή της.
Στο Βιβλίο της Γένεσης, με τις βαθιά, αποκρυφιστικές του επισημάνσεις, διατυπώνεται ξεκάθαρα πως μες στον καθρέφτη μαρτυρείται όχι το πρόσωπο του Θεού, αλλά η ανθρώπινη ψυχή, η πλησιέστερη δηλαδή δημιουργία στο θείο, σύμφωνα με την κατ΄εικόνα συγκρότηση του ανθρώπου.
Τέλος, μια ιδιαίτερη περίπτωση καθρεφτών, η σημειολογία των οποίων πλούτισε το μεταφυσικό πλαίσιο, το οποίο περιβάλλει τα κάτοπτρα και τη χρήση τους, αποτελούν οι κινέζικοι ή ιαπωνικοί καθρέφτες, οι οποίοι δίκαια ονομάστηκαν «μαγικοί.» Οι κατασκευές αυτές εντοπίζονται γύρω στο 19ο αιώνα και γρήγορα έγιναν ιδιαίτερα δημοφιλείς στην Ευρώπη. Η δυνατότητά τους να αντικρίσει κανείς το παρόν και το μέλλον τους προσέδωσε ένα στοιχείο μοναδικότητας. Η μεταμορφωτική μας φιλοδοξία, η ανάγκη να διαπιστώσουμε τα κρυμμένα μυστικά του άμεσου μέλλοντός μας ανέδειξαν τη χρησιμότητα των κατόπτρων, ενώ παράλληλα απέδειξαν με τον πιο πειστικό τρόπο, εκείνον δηλαδή που επιβάλει η λαϊκή αίσθηση, την περίοπτη θέση, την οποία κατέχει ο καθρέφτης, ως μέσο διαπίστωσης και συνειδητοποίησης ενός άλλου, παράλληλου κόσμου, όπου ο εαυτός μας συνιστά ετούτη τη φορά κέντρο και σύμπαν. Η λαϊκή παράδοση προσέδωσε έναν ακραίο ρεαλισμό στα όνειρα και τις υποψίες του ανθρώπου.
